مرگ آندیشی در آموزه های اسلامی

کد: 1139

نویسنده: محمدحیدر مظفری ورسی

ویراستار: محبوبه ابرنجی

تهیه کننده: مرکز پژوهش های اسلامی صدا و سیما

ناشر: دفتر عقل

نوبت چاپ: اول / 1388

شمارگان: 1400

بها: 18000 ریال

نشانی: قم، بلوار امین، مرکز پژوهش¬های اسلامی صدا و سیما

تلفن: 2919670 - 0251 دورنگار : 2915510

تهران: خیابان جام جم، ساختمان شهید رهبر، طبقه زیرزمین

تلفن: 22014738 نمابر: 22164997

info@irc.ir www.irc.ir

شابک: 5-08-5563-600- 978 / ISBN: 978-600-5563-08-5

ص: 2

د) اجتناب ناپذیر بودن مرگ27

ه-) عمومی بودن مرگ29

و) نامعلوم بودن زمان و مکان مرگ31

چرایی و نقش تربیتی نامعلوم بودن زمان و مکان مرگ32

ز) مجریان مرگ35

ح) ترس از مرگ در اندیشه اسلامی37

یک - ریشه یابی ترس از مرگ37

دو - هدایت و جهت دهی ترس از مرگ39

ط) تبیین جایگاه تمنا و آرزوی مرگ در اندیشه اسلامی41

یک - تمنای نکوهیده مرگ42

دو - تمنای ستوده مرگ43

ی) تبیین جایگاه مرگ اندیشی در اسلام43

2. مرگ در اندیشه غیراسلامی45

الف) عمومی بودن مرگ45

ب) اندیشه پس از مرگ و آموزه های تربیتی آن46

یک - ادیان آسمانی46

اول - کج اندیشی ها درباره مرگ، در یهود و نصارا47

دوم - پیامد های انحراف مرگ اندیشی در ادیان49

سوم - تبیین هویت مرگ در اندیشه های مادی گرایانه50

- تجربه های مادی و نیست انگاری50

- چیرگی بر ترسناکی مرگ51

3. مقایسه پیامدهای دو اندیشه اسلامی و غیراسلامی52

الف) اندیشه اسلامی52

ب) اندیشه غیراسلامی53

موضوع های کاربردی در رسانه53

1. میزگردها53

2. طرح پرسش های مردمی54

فصل سوم: موانع، راهکار ها و آسیب های مرگ اندیشی55

ص: 4

1. موانع مرگ اندیشی55

الف) نسیان55

ب) غفلت از مرگ57

ج) آرزوی دراز59

د) دنیا گرایی61

ه-) رهبران فاسد و ستمپیشگان63

و) دام های فریبنده شیطان64

ز) دوستان ناباب65

ح) تکیه بر نیروی جوانی67

ط) دور دانستن زمان مرگ68

ی) خودبینی70

2. راهکارهای تقویت مرگ اندیشی70

الف) مرگ باوری70

ب) مطالعه پیوسته آیات و روایات مربوط به مرگ72

یک - حالت احتضار(جان دادن)72

ترسیم لحظه جان دادن، در بیان علی(ع)73

دو - چگونگی جان دادن خوبان73

سه - چگونگی جان دادن بدکاران75

چهار - مشاهدات هنگام مرگ77

اول - دیدن حقیقت کردار گذشته و جایگاه خود در آینده77

دوم - دیدن فرشتگان الهی79

سوم - دیدار ائمه معصوم(ع) هنگام مرگ79

چهارم - حضور پیشوایان معصوم(ع) در بالین دشمنان81

پنج - عوامل سخت جان دادن82

اول - ظلم و ستم82

دوم - سه طایفه از امت اسلام82

سوم - کسی که زکات نپردازد82

چهارم - نارضایتی شوهر83

پنجم - نارضایتی والدین83

ص: 5

ششم - خیانت در امانت83

هفتم- همکاری با ظالمان83

شش- عوامل آسان جان دادن84

ج) اندیشه در سرنوشت و مرگ دیگران87

د) شرکت در تشییع جنازه88

ه-) زیارت قبور90

و) اندیشه در آثار پیشینیان91

3. آسیب های مرگ اندیشی93

الف) ناامیدی93

ب) زهد گرایی منفی94

موضوع های کاربردی در رسانه95

فصل چهارم: آثار مرگ اندیشی و پیامد های دوری از آن97

1. آثار مرگ اندیشی97

الف) آثار فردی97

یک - تعدیل غرایز97

دو - دوری از تکبر99

سه - بیرون شدن از غفلت100

چهار - از بین رفتن آرزوهای طولانی100

پنج - رهایی از گرایش های فریبنده دنیایی102

شش - مراقبه و محاسبه کردار104

هفت - تقویت امید به وعده های خداوند106

هشت - انجام عمل صالح107

نه - زنده دلی و درک واقعیت ها108

ده - جلب محبت خداوند109

یازده - حشر با شهدا110

دوازده - انجام فریضه وصیت111

سیزده - مبادرت بر توبه112

ب) آثار اجتماعی مرگ اندیشی115

ص: 6

یک - رعایت عدالت115

دو - پایداری در حفظ ارزش های دینی116

سه - پرورش اخلاق اجتماعی118

چهار- تحمل مصیبت ها119

پنج - سرعت در انجام کارهای خیر120

2. پیامد های دوری از مرگ اندیشی121

الف) طغیان غرایز121

ب) بدبینی به خداوند122

ج) آماده نبودن برای مرگ و ورود به عالم آخرت123

د) فراهم سازی عذاب آخرت در این دنیا124

موضوع های کاربردی قابل بحث در رسانه126

کتاب نامه128

ص: 7

ص: 8

خواسته اند. برای نمونه، آنگاه که حضرت موسی بن جعفر(ع) ضمن مناجاتش با خداوند، سر به سجده می نهاد و عرضه می داشت:

اللّهُمَّ إِنّی أسْئَلَکَ الرّاحَةَ عِنْدَ الْمَوْتِ وَالْعَفْوَ عِنْدَ الْحِسابِ.(1)

پروردگارا راحتی در هنگام مرگ و بخشش وقت حساب را از درگاهت خواستارم.

درباره مرگ اندیشی علاوه بر دانشمندان مسلمان، دانشمندان غیرمسلمان نیز سخنان ارزنده ای بیان کرده اند. موریس مترلینگ می گوید:

مرگ عبارت است از تولدی جاودانه در گهواره ای از نور یا آتش. هرکس بخواهد تصور وجود مرگ را از ذهن خود دور کند، یا از آن بگریزد، بیشتر خود را در چنگال آن گرفتار می بیند و شبح مرگ، مانع از دیدن همه چیز می شود.(2)

فاضل ارجمند جناب حجت الاسلام آقای محمدحیدر مظفری ورسی با بهره گیری از آموزش های تربیتی، به موضوع مرگ اندیشی و آثار و پیامدهای دوری از آن پرداخته است. امید است تلاش های محققانه ایشان، در جهت یاری به مسئولان فرهنگی به ویژه اصحاب رسانه ملی صدا و سیما به منظور تحقق اهداف برنامه سازی به کار آید.

انه ولی التوفیق

اداره کل پژوهش

مرکز پژوهش های اسلامی صدا و سیما

ص: 2

مرگ و پرسش های پیرامون آن دست نیافته است. او در بیابان خشک اندیشه هایش در پی سراب به ظلمات نیست انگاری رسیده است، تمام گمان ها و معادله های مادی گرایانه اش در هم ریخته و پرسش هایی بدون پاسخ در خزانه ذهنش باقی مانده است.

دراین میان، تنها ابزار مهم و مطمئن، معارف دینی است که منبع و راهگشای اصلی بشر در شناخت عوالم ماورایی و دور از دسترس اوست. دین، اندیشه ورزی انسان را از دام تخیلات و نیست انگاری ها نجات می بخشد و به راز های ناگشوده او پاسخ می دهد. آموزه های وحی در قرآن و روایات پیام آوران الهی درباره مرگ و واقعیت های آن، بسیار روشن و فهم پذیر است و هریک می تواند دفتر خردگرایی و اندیشه ورزی انسان را بگشاید و گوشه هایی از حقیقت مرگ را برایش آشکار سازد.

در نوشتار حاضر، سعی بر این است که براساس آموزه های قرآن و روایات پیشوایان معصوم(ع) به مرگ و حقیقت آن بپردازیم و با برگرفتن از آموزه های تربیتی، مسیر زندگی خود را به گونه ای ترسیم کنیم که آثار مثبت مرگ اندیشی، در تمام ابعاد زندگی ما آشکار شود.

ص: 4

اندیشه: این واژه در لغت به معنای فکر کردن، تأمل در کار و هدف گزینی(1) و در اصطلاح به معنای به کار بردن خرد در رسیدن به کاوش فکری است.(2)

تربیت: در لغت به معنای پرورش دادن برای به فعلیت رسانیدن نیروهای بالقوه است(3) و در اصطلاح به معنای فراهم آوردن زمینه رشد در جنبه های مختلف و ارائه راه درست اندیشیدن، جهت رسانیدن آدمی به مرحله کمال انسانی است.(4)

زیاد در اندیشه مرگ باشد، پیوند محکمی با خداوند برقرار می سازد و تکالیف الهی را ترک نمی کند».(1)

اینک با اندکی تأمل در مطالب یادشده درباره ضرورت مرگ اندیشی، جایگاه و لزوم نگارش یک اثر مستقل درباره نقش تربیتی مرگ، برای همگان آشکار می شود.

مرحوم فیض کاشانی دراین باره می نویسد: «تشبیه خواب به مرگ برای این است که اندیشه آدمی را بیدار سازد؛ زیرا همان گونه که از خواب راه گریزی نیست، از مرگ نیز چنین است».(1)

به تصریح آیات قرآن هدف از آوردن این نمونه ها تقویت اندیشه و تفکر آدمیان است:

«وَ یَضْرِبُ اللّهُ الْأمْثَالَ لِلنَّاسِ لَعَلَّهُمْ یَتَذَکَّرُونَ؛ خداوند برای مردم نمونه هایی می آورد تا شاید متذکر شوند».(ابراهیم: 25)

«وَ تِلْکَ الْأمْثَالُ نَضْرِبُهَا لِلنَّاسِ لَعَلَّهُمْ یَتَفَکَّرُونَ؛ این مثال هایی است که برای مردم بیان می کنیم، شاید در آن بیندیشند».(حشر: 21)

در برخی منابع آمده است، کاربرد تمثیل ها و تشبیه های قرآن از زندگی انسان به امور طبیعی مانند باد، باران و گیاهان، برای این است که به انسان گوشزد کند زندگی اش مانند آنها روزی به پایان خواهد رسید.(1)

پیش از فرا رسیدن مرگ، خود را برای پیشامد های پایان زندگی دنیا آماده سازید. هدف نهایی، قیامت است. مرگ برای خردمندان، پند و اندرز، و برای جاهلان، وسیله عبرت آموزی است.

در روایتی نقل شده است، روزی یکی از یاران امام صادق (ع) به آن حضرت عرض کرد: «ای پسر رسول خدا! مدتی است خواب های آشفته می بینم، می ترسم مرگم نزدیک شده باشد.» امام فرمود: «شب و روز در اندیشه مرگ باشید، همانا او به سراغ انسان می آید».(1)

از رسول خدا صلی الله علیه و آله نقل شده است که آن حضرت برای تحریک مرگ اندیشی در افراد، مرگ و پیامدهای آن را یادآوری می کرد و می فرمود:

در اندیشه مرگ باشید و بدانید که از مرگ گریزی نیست. مرگ آنچه از خوبی ها و بدی ها دارد، با خود می آورد. هرکس برای جهان پس از مرگ بکوشد، خوشی و آسایش را برای او می آورد و آن که برای این دنیا کار و تلاش کند، مرگ برای او بدبختی و پشیمانی می آورد.(2)

با توجه به تأکیدات فراوان امامان معصوم(ع) درباره مرگ اندیشی برخی از یاران امیرمؤمنان، علی (ع) با اظهار نگرانی، از آن حضرت پرسیدند: چگونه در اندیشه مرگ باشیم؟ حضرت در پاسخ فرمود: «با به جای آوردن واجبات و دوری از محرمات و فرا گرفتن خوی نیک، انسان برای مرگ آمادگی می یابد و دیگر از فرا رسیدن زمان مرگش باک ندارد».(3)

بنابراین، توجه به این روایات می تواند برای هرکس زمینه آماده شدن برای مرگ و جهان پس از آن را فراهم آورد.

دو - سیره عملی پیشوایان معصوم(ع): انسان های وارسته، آرمان گرا و دارای اندیشه الهی، همواره در مسیر زندگانی پربارشان به دنبال تأثیرگذاری بر

ص: 11

دیگران هستند. یکی از بهترین راهکارهای تربیتی و اثرگذاری بر افراد، هماهنگی بین کردار و گفتار مربی است. رهبران الهی که معلمان و مربیان افراد بشرند، هیچ گاه میان کردار و گفتارشان ناهمگونی دیده نمی شد. شواهد فراوان از سیره عملی امامان درباره مرگ اندیشی نقل شده است که نشان می دهد هریک از آنان در عمل نیز از این تفکر الهام می گرفتند که به نمونه هایی اشاره می شود:

علامه مجلسی در حالات پیامبر نقل کرده است که آن حضرت در تمام لحظه های زندگی اش به یاد مرگ بود و می فرمود: «نفسم بر من فشار می آورد.» ایشان همواره از خوف مرگ گریه می کرد و می فرمود: «احوالات هنگام مرگ و لحظه های خطرانگیز آن، تنگی قبر و سختی های قیامت کجاست؟»(1)

از ابوذر نقل شده است:

ما همواره رسول خدا صلی الله علیه و آله را از خوف مرگ اندیشناک و غمگین می دیدیم. روزی آن حضرت را شادمان دیدم، علت را جویا شدم، فرمود: مقداری از بیت المال نزد من باقی مانده بود و در هراس بودم که اگر در این حال مرگم فرا رسد، چه کنم، تا آن مال را تقسیم کردم و خیالم راحت شد.(2)

درباره امیرمؤمنان، علی (ع) و حالات مرگ اندیشی آن حضرت، ضرار بن ضمره گوید:

او را در یکی از شب ها دیدم که در محراب خود ایستاده بود. محاسن خود را به دست گرفته بود و چون مارگزیده به خود می پیچید و چون غمزده ها می گریست. گویا اکنون صدایش در گوش من است که می گوید: «آهِ آهِ!

ص: 12

مِنْ قِلَّةَ الزّادِ وَ بُعْدِ السَّفَرِ وَ وَحْشَةِ الطَّریقِ؛ آه، آه! از کمی توشه و دوری سفر و وحشت راه».(1)

درباره مرگ اندیشی زهرا (س) نیز نقل شده است که امام علی (ع) در شب عروسی، فاطمه (س) را نگران دید. علت را از فاطمه (س) جویا شد، فاطمه (س) جواب داد:

پیرامون حال و رفتار خویش اندیشیدم، به یاد مرگ و قبر خویش افتادم. امروز از خانه پدر به خانه شما آمدم و روز دیگر از اینجا به طرف قبر و قیامت خواهم رفت. تو را به خدا سوگند می دهم! بیا به نماز بایستیم و خدا را با هم عبادت کنیم.(2)

به راستی روش فاطمه (س) یکی از بهترین آموزه های تربیتی است که هر زن و مرد، لحظه های شیرین آغاز زندگی مشترک خود را به تلخی گناه نیالاید، بلکه با گرفتن گلبرگی از زندگی علی (ع) و زهرا (س)، برای لحظه های مرگ و زندگی پایدار آخرت خود بیندیشد.

درباره حالات سروَر عبادت کنندگان، امام سجاد (ع)، از طاووس یمانی نقل شده است:

نیمه شبی داخل حجر اسماعیل شدم، دیدم که امام زین العابدین (ع) در سجده است و کلامی را تکرار می کند. چون گوش دادم، این دعا را تکرار می فرمود: «اِلهِی عَبیدُکَ بِفَنائِکَ وَ مِسْکینُکَ بِفَنائِکَ وَ فَقیرُکَ بِفَنائِکَ؛ خدایا! بنده مسکین، محتاج و نیازمند تو، بر درگاهت منتظر رحمت است و امید عفو و احسان به تو دارد».(3)

ص: 13

نقل های فراوان دیگری از ایشان رسیده است که با تمام توان در خدمت گزاری به تهی دستان و نیازمندان مشغول بود و می فرمود: «با این کار های نیک، می خواهم توشه سفر مرگ خود را آماده کنم».(1)

سه - مرگ اندیشی در دعا و نیایش امامان معصوم(ع): دعا به معنای خواندن و نوعی خواستن است که به صورت راز و نیاز و نیایش و مناجات با خداوند ابراز می شود. در مکتب تربیتی رهبران معصوم، دعا گونه ای از ابراز قدردانی و شکرگزاری است. انسان ها به درگاه خداوند حضور می یابند و بی تابانه و همراه با ناله، خواسته های خود را مطرح می کنند. دعا در ساعت های خاصی از شبانه روز و در مکان های مخصوص همچنین با توجه به حالات ویژه انسان، بسیار گوناگون و گسترده است. با دقت در مضمون دعاها، می توان به این نتیجه دست یافت که امامان و رهبران الهی، از یک طرف به جهت معرفت و شناختی که از مرگ و لحظه های خطرناک آن داشته اند، با سوز و گدازی عجیب از خداوند یاری خواسته اند و از سوی دیگر، با اظهار ناله و سوز و گداز، خواسته اند در مکتب تربیتی خود، انسان هایی مرگ اندیش تربیت و آنها را اصلاح کنند.

درباره رسول اکرم صلی الله علیه و آله نقل شده است که در لحظه های آخر عمر شریفش به پیشگاه خداوند عرضه داشت: «اَللّهُمَّ اَعِنّی عَلَی غَمَراتِ المَوتِ؛(2) خداوندا! مرا در لحظه های جان دادن یاری رسان.» همچنین، در برخی منابع آمده است که یکی از دعا های آن حضرت این بود: «أللّهُمَّ اَعِنِّی عَلی سَکَراتِ الْمَوْتِ؛ خداوندا! در هنگام تلخی جان دادن یاری ام کن.»(3) پیامبر خدا به آن دسته از افراد که

ص: 14

به دلیل بروز گرفتاری ها و مشکلات بی تابی می کردند و مرگ خود را از خداوند می خواستند، می فرمود:

هیچ یک از شما برای سختی هایی که در طول زندگی تان پیش می آید، به درگاه خداوند تقاضای مرگ نکنید، بلکه خداوند را این گونه بخوانید:

«أَللّهُمَّ أَحْیِنِی ما کانَتِ الْحَیوةُ خَیراً لِی وَ تَوَفَّنِی إِذا کانَتِ الْوَفاتُ خَیْراً لِی؛ خداوندا! مرا زنده بدار تا زمانی که زندگی برایم خیر و برکت است و مرا بمیران، زمانی که مرگ برای من خیر و صلاح است».(1)

این جملات رسول اکرم صلی الله علیه و آله، آموزه های بسیار نیک و شایسته ای برای بیدارسازی اندیشه آدمی درباره مرگ و خطرات آن است. نیز نقل شده است امام صادق (ع) همواره در نماز شب می فرمود:

أللّهُمَّ اَعِنّی عَلَی هَولِ المُطَّلَعِ وَ وَسِّعِ عَلَی المُضطَجَعِ وَ ارْزُقنِی خَیْرَ مَا قَبْلَ المَوتِ وَ خَیْرَ مَا بَعدَ المَوْتِ.(2)

خداوندا! مرا در لحظه های بعد از مرگ، یاری فرما و قبر را بر من گشاده گردان، برایم خوبی ها را پیش از مرگ و بعد از مرگ عنایت فرما.

درباره حالات مرگ اندیشی امام کاظم (ع) ضمن مناجاتش با خداوند، نقل است که آن حضرت سر را به سجده می نهاد و عرضه می داشت:«أَللّهُمَّ اِنّی اَسْئَلُکَ الرّاحَةَ عِندَ المَوْتِ وَ العَفْوَ عِنْدَ الحِسابِ؛ پروردگارا! راحتی در هنگام مرگ و بخشش وقت حساب را از درگاهت طلب دارم.»(3) و نیز می گفت: «خداوندا! آمادگی پذیرش مرگ و دست یابی به انجام کارهای نیک را قبل از آمدن مرگ، برایم ارزانی فرما».(4)

با بررسی صحیفه سجادیه، می توان دریافت که در روزگار فروپاشی معنویت و گرایش مردم به دنیاگرایی، در زمان حکومت امویان، امام

ص: 15

سجاد (ع) برای تربیت و بیدارسازی اندیشه مردم، در فراز های گوناگون از دعاهایش، مردم را به سوی مرگ اندیشی هدایت می کرد. چنان که اختصاص دو مناجات، یکی برای طلب توبه و دیگری برای دعا در زمان یاد مرگ، میزان اهمیت آن حضرت به مرگ اندیشی را نشان می دهد. ایشان در فرازی از دعای طلب توبه، پس از اظهار خشوع فراوان در پیشگاه خداوند، سخن از توبه و پشیمانی به میان می آورد، سپس با یادآوری عظمت و بخشایش خداوند، عرضه می دارد:

أَللّهُمَّ وَ ثَبِّتْ فِی طاعَتِکَ نِیَّتِی وَ أَحْکِمْ فِی عِبادَتِکَ بَصِیرَتِی وَ وَفِّقْنِی مِنَ اَلْأَعْمالِ لِما تَغْسِلُ بِهِ دَنَسَ الْخَطایا عَنَّی وَ تَوَفِّنِی عَلی مِلَّّتِکَ وَ مِلَّتِ نَبِیِّکَ مُحَمَّدٍ اِذا تَوَفَّیْتَنی.(1)

خدایا! نیتم را در اطاعت از تو استحکام ببخش و بینشم را در بندگی ات قوی گردان و به انجام کارهایی که پلیدی و خطاهایم را شست وشو می دهد، توفیقم ده و هنگام مرگ، به آیین خویش و پیامبرت، محمد صلی الله علیه و آله، بمیران.

امام سجاد(ع) در دعای چهلم صحیفه سجادیه، هرگاه خبر مرگ کسی را می شنود یا خود از مرگ یاد می کند، ابتدا با سوز و گداز به پیامبر و خاندانش درود می فرستد و از خداوند درخواست می کند که بندگان خویش را از تعلقات دنیایی و آرزوهای دراز بازدارد و از غرور ایمن بدار، سپس در اوج مرگ اندیشی عرضه می دارد:

وَ انْصِبِ الْمَوْتَ بَیْنَ أَیْدِینا نَصْباً، وَ لا تَجْعَلْ ذِکْرَنا لَهُ غِباً وَاجْعَلْ لَنا مِنْ صالِحَ الْأََعْمالِ عَمَلاً نَسْتَبطِیءُ مَعَهُ الْمَصیرَ اِلَیْکَ وَ نَحْرِصُ لَهُ عَلی وَشْکِ اللَّحاقِ بِکَ حَتّی یَکُونَ الْمَوْتُ مَأْنَسَنَا الَّذِی نَأنَسُ بِهِ وَ مَأْلَفَنَا الَّذی نَشْتاقُ اِلَیْهِ.(2)

و همواره مرگ را در پیش چشم ما مجسم فرما و هیچ گاه یاد آن را از خاطرمان مبر، از کارهای نیکو عملی به ما عطا فرما که با آن توشه به سوی

ص: 16

تو سیر کنیم و به قرب دیدار تو حریصانه مشتاق شویم تا اینکه مرگ مایه انس ما باشد که بدان انس گیریم و موعد الفتی باشد که بدان عشق ورزیم....

امام خمینی: «فکر درباره مرگ و شدت و سکرات آن، همچنین ناراحتی، حرارت، درد و رنج هنگام جدایی روح از بدن، حسرت آدمی در آن حال، جدایی از تمام آنچه بر آن دل بسته است، تاریکی قبر و غربت آدمی در گور، بسیار مؤثر است».(1)

فخر رازی، دانشمند اهل سنت: «هرکس بیشتر به یاد مرگ باشد، قلب او هیچ گاه از خشوع خالی نمی شود و همین امر سبب می شود که او توبه نماید».(2)

موریس مترلینگ، دانشمند غیرمسلمان: «مرگ عبارت است از تولدی جاودانه، در گهواره ای از نور یا آتش. هرکس بخواهد تصور وجود مرگ را از ذهن خود دور کند، یا از آن بگریزد، بیشتر خود را در چنگال آن گرفتار می بیند و شبح مرگ مانع از دیدن همه چیز می شود».(3)

توماس، دیگر دانشمند غیرمسلمان: «تأمل کن! درباره مرگ و اینکه به زودی زندگی به پایان خواهد رسید. پس به وضع خودت بنگر! امروز آدمی اینجاست و فردا اثری از او نیست. هنگامی که او از دید انسان ها خارج می شود، به زودی از یاد آنها خواهد رفت».(4)

بنابراین، مرگ به علت اجتناب ناپذیر بودن، مورد توجه تمام اندیشمندان الهی و غیرالهی قرار گرفته است و همه آنها تأکید دارند که انسان باید همواره در اندیشه مرگ باشد و درنتیجه برای پذیرش آن آماده شود.

دست اندرکاران امور تربیتی، برای عملی ساختن این آموزه ها با انتخاب طرح های مناسب، می توانند نقش تأثیرگذار و ارزشمندی را ایفا کنند. دراین میان، رسانه های گروهی مانند رادیو و تلویزیون، به دلیل داشتن مخاطبان فراوان، قادرند با انتخاب آموزه های ذیل، مرگ اندیشی را بهتر ترویج کنند:

یک - انتخاب تشبیهات قرآن و مثال های آن درباره حقیقت زندگی انسان که در متن اشاره شد. دراین زمینه می توان از گردش فصل های چهارگانه سال و ارتباط آن با بهار و خزان عمر انسان، برای مرگ اندیشی و آخرت گرایی استفاده کرد.

دو - برگزیدن قصه های قرآن و داستان هایی که در آنها بشارت و انذار مطرح شده است.

سه - ساختن فیلم هایی مانند سیاحت غرب و پیامک از دیار باقی براساس آیات و روایات.

چهار - انتخاب آموزه هایی از سیره معصومان(ع) و حالات آنها درباره مرگ اندیشی.

پنج - گزینش احادیث کوتاه درباره مرگ، برای زیرنویس تلویزیون در زمان های مناسب.

شش - ارائه بعضی احادیث درباره مرگ اندیشی، هنگام اجرای مسابقات رادیویی و تلویزیونی.

هفت - تصویرسازی از یادگارهای پیشینیان مانند آثار باستانی، کاخ ها، قلعه ها، قبرستان های قدیمی. همچنین، طرح پرسش هایی درباره سرنوشت سازندگان این بناها و آرزوهای ساکنان این مکان ها.

ص: 19

امام باقر (ع) در این رابطه می فرماید:

حیات و مرگ دو مخلوق از آفریده های خداوند هستند. موقعی که مرگ فرا می رسد و در آدمی راه می یابد، به هیچ یک از اعضای بدن وارد نمی شود، جز آنکه حیات از آن خارج می شود.(1)

مرحوم شهید مطهری دراین زمینه می فرماید:

قرآن همان گونه که حیات را یک امر وجودی و دارای رسول، فرشته و مأمور می داند، برای مردن نیز مأموران و فرشتگان مخصوص معرفی کرده است. اگر مرگ پایان حیات بود، دیگر این حرف ها معنی نداشت.(2)

اما اگر قلب از درک واقعیت ها و اندیشیدن در مسائل دینی و ارزش های اعتقادی بازماند، در اندیشه اسلامی، چنین قلبی گرفتار و نابود شده است و به دلیل همین کج روی، قرآن با صراحت از آنها به مردگان تعبیر و به پیامبر خطاب می کند:

إِنَّکَ لَا تُسْمِعُ الْمَوْتَی وَلا تُسْمِعُ الصُّمَّ الدُّعَاءَ إِذَا وَلَّوْا مُدْبِرِینَ. (نمل: 80)

همانا تو نمی توانی سخنت را به گوش مردگان برسانی و نمی توانی کران را هنگامی که روی برمی گردانند، فرا خوانی.

و در سوره روم نیز می فرماید: «فَإِنَّکَ لاَ تُسْمِعُ الْمَوْتَی؛ تو نمی توانی سخنت را به گوش مردگان برسانی.» (روم: 52) آشکار است که مراد از این مردگان، انسان های زنده نمایی بودند که رسول خدا صلی الله علیه و آله به سوی آنان می رفت و ایشان را به اسلام فرا می خواند، ولی این انسان های دل مرده به دلیل نداشتن درک و اندیشه، نمی توانستند میان حق و باطل تمییز دهند، پس خداوند از آنها به مردگان تعبیر کرده است.

امیرمؤمنان، علی (ع) درباره این گونه افراد می فرماید:

فَالصُّورَةُ صُورَةُ اِنْسانٍ وَالْقَلْبُ قَلْبُ حَیَوانٍ لا یَعْرِفُ بابَ الْهُدی فَیَتَّبِعَهُ وَ لا بابَ الْعَمی فَیَصُدَّ عَنْهُ وَ ذلِکَ مَیِّتُ الْاَحْیا.(1)

چهره ظاهر او انسان و قلبش، قلب حیوان درنده است. راه هدایت را نمی شناسد که از آن سو برود و راه خطا را نمی داند که از آن بپرهیزد. پس مرده ای است در میان زندگان.

همچنین، حضرت در برابر ناسپاسی ها و کوتاهی های اهل کوفه می فرماید: «مالِی أَراکُمْ اَشْباحاً بِلا أَرْواحٍ؛ مردم کوفه چرا شما را پیکر های بی روح می نگرم؟»(2)

ص: 22

بنابراین، از دیدگاه اسلام، هرگاه انسان از اندیشیدن در امور دین و دنیای خود بازماند، همچون مرده ای میان زندگان به سر می برد. این مسئله از نظر تربیتی می تواند اثر عملی مهمی برای انسان داشته باشد تا با اندیشیدن در مسائلی همانند مرگ به زندگی واقعی دست یابد.

چهارم - مرگ نفله ای: مانند اینکه کسی بر اثر نداشتن ایمان یا ضعف آن، دست به خودکشی می زند که این، از بدترین مرگ هاست. خداوند در قرآن می فرماید:

وَلاَ تَقْتُلُواْ اَنفُسَکُمْ إِنَّ اللّهَ کَانَ بِکُمْ رَحِیماً وَمَنْ یَفْعَلْ ذٰلِکَ عُدْوَاناً وَظُلْماً فَسَوْفَ نُصْلِیهِ نَاراً وَکَانَ ذٰلِکَ عَل-ی اللهِ یَسِیراً. (نساء: 29 و 30)

خودکشی نکنید، خداوند به شما مهربان است و هر کس این عمل را از روی تجاوز و ستم انجام دهد، به زودی او را در آتش خواهیم افکند و این کار برای خدا آسان است.

پنجم - مرگ با شهادت: شخصی برای دفاع از دین، جان، ناموس یا مال خود در برابر متجاوزان، کشته شود که از بهترین مرگ ها، در فرهنگ اسلامی معرفی شده است: «وَلاَ تَقُولُواْ لِمَنْ یُقْتَلُ فِی سَبیلِ اللهِ اَمْوَاتٌ بَلْ اَحْیَاءٌ وَلَکِن لا تَشْعُرُونَ ؛ به کسی که در راه خدا کشته می شود مرده نگویید، بلکه او زنده است، ولی شما درنمی یابید».(بقره: 154)

و نیز در سوره آل عمران جایگاه بلند شهدا را در نزد خداوند، یادآوری کرده است.(1)

ششم - مرگ ارادی: آن هنگام که کسی خداجویانه در اصل آفرینش و پایان عمر خود بیندیشد، به ناپایداری این دنیا پی ببرد و با اراده و اختیار خود از شهوت ها، خواسته ها و لذت های زودگذر دنیایی دست بردارد، درحقیقت نفس سرکش خود را از بین برده است. او در تمام کارهایش، فقط رضایت خداوند، آسان شدن مرگ و حساب و کتاب روز قیامت را در نظر می گیرد. این آیه مبارکه به همین معنا اشاره دارد: «فَتُوبُواْ إِلَی بَارِئِکُمْ فَاقْتُلُواْ أَنْفُسَکُمْ؛ به سوی خالق خود بازگردید و [نفس سرکش] خود را به قتل رسانید».(بقره: 54)

ص: 24

انسانی که تمام آرزوهای خود را در کنترل خویش درآورد، به مقام بالای معنویت رسیده است، در این صورت او مرگ ارادی انجام داده است.(1)

«قُلْ یَتَوَفَّاکُمْ ملک الموت». (سجده: 11)

در این آیات از مرگ به تَوَفَّی تعبیر شده و مرگ از ماده وفی، به معنای دریافت چیزی به تمام و کمال است. بسیاری از مفسران در تفسیر این آیات می نگارند:

در قرآن کریم هرکجا سخن از مرگ است، کلمه توفی به کار رفته و نمایان گر این است که هرگاه مرگ انسان فرا می رسد، مأموران الهی روحش را می گیرند و او از این جهان فانی مادی، به سوی جهان ابدی آخرت انتقال می یابد.(1)

افزون بر آیات قرآن، در روایات فراوانی، از حقیقت مرگ، به آغاز زندگی نوین یاد شده است.

پیامبر خدا درباره حقیقت مرگ می فرماید: «اَلمَوتُ اَوَّلُ مَنازِلِ مِنْ مَنازِلِ الْآخِرَهِ و آخِرُ مَنْزِلٍ مِنْ مَنازِلِ الدُّنْیا؛ مرگ آغاز منزل از منزل های آخرت و پایان منزل از منزل های دنیاست».(2)

از امیرمؤمنان، علی (ع) دراین باره نقل شده است که در موقعیت های فراوان، یاران و خویشان خود را ارشاد و نصیحت می کرد و می فرمود: «مرگ، طلبکار سریعی است و کسی نمی تواند از آن فرار کند. اینک خود را برای مرگ آماده سازید.» و در ادامه می فرمود:

اِنّا وَ اِیّاکُمْ خُلِقْنا لِلْبَقاءِ لا لِلْفَناءِ لکِنَّکَُمْ مِنْ دارٍ اِلی دارٍ تَنْقِلُون فَتَزَوَّدُو لِما أَنْتُمْ صائِرُونَ اِلَیْهِ وَ خالِدُونَ فِیهِ.(3)

ما و شما برای ماندن آفریده شده ایم، نه برای نابودی! باید بدانید که از خانه ای به خانه دیگر کوچ می کنید. بنابراین، زاد و توشه آنجا را که در آن برای همیشه در حرکت هستید، فراهم سازید.

ص: 26

همچنین، نقل است امام حسین (ع) در روز عاشورا، خطاب به یاران خود به حقیقت مرگ و زندگی پس از آن اشاره کرد و فرمود:

صَبْراً بَنِی الْکِرامِ فَمَا اَلْمَوْتُ اِلّا قَنْطِرَةٌ یَعْبُرُ بِکُمْ عَنِ الْبُؤْسِ وَ الضَّرّاءِ اِلَی الْجِنانِ الْواسِعَةِ و النَّعیمِ الدّائِمَهِ فَأَیُّکُمْ یَکْرَهُ اَنْ یَنْتَقِلَ مِنْ سِجْنِ اِلی القَصْرِ.(1)

ای بزرگ زادگان! صبر و شکیبایی پیشه سازید؛ زیرا مرگ چیزی جز پلی نیست که شما را از سختی و رنج عبور می دهد و به بهشت پهناور و همیشگی می رساند. چه کسی از شما کراهت دارد که از زندانی به قصری انتقال یابد؟

بنابراین، هویت و حقیقت مرگ از دیدگاه اسلام، نه فقط فنا و نیستی معنا نمی دهد، بلکه آغاز زندگی جدیدی است که انسان را از این دنیا به سوی جهان دیگر عبور می دهد و در آنجا زندگی نوینی را آغاز می کند. تمام خوشی ها و تلخی های زندگی انسان، در آن جهان به عملکرد او در این دنیا بستگی دارد.

«أَیْنَمَا تَکُونُوا یُدْرِکْکُمُ الْمَوْتُ؛ هرجا باشید مرگ شما را درمی یابد».(نساء: 78)

«وَجَاءَتْ سَکْرَةُ الْمَوْتِ بِالْحَقِّ ذَلِکَ مَا کُنْتَ مِنْهُ تَحِیدُ؛ [و به هوش آیید که] سرانجام سکرات مرگ به حق فرا می رسد. این همان چیزی است که از آن می گریختی».(ق: 19)

امیرمؤمنان، علی(ع) در این زمینه می فرماید: «آن کس که از مرگ بترسد، نجات نمی یابد و آن کس که زنده ماندن را دوست بدارد، برای همیشه در دنیا نخواهد ماند.»(1) همچنین آن حضرت می فرماید:

ای بندگان خدا! شما همه شکار آماده مرگ هستید. اگر توقف کنید شما را می گیرد و اگر فرار کنید، به شما می رسد. مرگ از سایه به شما نزدیک تر است. نشانه مرگ بر پیشانی شما زده شده است. دنیا پشت سر شما در حال در هم پیچیده شدن است.(2)

بنابراین، در اندیشه اسلامی مرگ سرنوشت حتمی انسان هاست و دارا و ندار، پیر و جوان، مریض و سالم همه خواهند مرد. مهم این است که انسان در هر موقعیتی، در انتظار مرگ باشد و بکوشد تا پیوندی از خوبی ها میان زندگی خود در این دنیا و جهان پس از مرگ ایجاد کند و این معنا را درک کند که همه بدون استثنا اجل و سرآمدی دارند که لحظه ای در آن تأخیر نیست. به گفته مولانا:

مرغ باغ ملکوتم نِیَم از عالم خاک

چند روزی قفسی ساخته اند از بدنم

خرم آن روز که پرواز کنم تا بر دوست

به هوای سر کویش پر و بالی بزنم

روشن است با چنین اندیشه ای درباره مرگ، که دنیا را زندان و مرگ را آزادی از آن بدانیم، می کوشیم با کردار و رفتار شایسته و آبرومندانه و با

ص: 28

سعادتمندی از این زندان بیرون بیاییم و دیگر هیچ وحشت و هراسی نخواهیم داشت.

فَعِنْدَ ذلِکَ یَمُوتُ جَبْرَئِیلُ وَ هُوَ آخِرُ مَنْ یَمُوتُ مِنَ السَّمواتِ وَ الْأَرْضِ.(1)

بعد از آنکه همه می میرند، جبرئیل نیز می میرد و او آخرین موجود است که در آسمان و زمین خواهد مرد.

تا اینجا سخن از مرگ مجموعه آفرینش بود، اما درباره عمومی بودن مرگ انسان و تجلی بیشتر جنبه های تربیتی آن آیات ویژه ای وجود دارد که با لحن های متفاوت بیان شده است. از آن جمله «کُلُّ نَفْسٍ ذائِقَةُ الْمَوْتِ؛ هر انسانی مرگ را می چشد.» و این تعبیر عمومیت مرگ، در سه آیه قرآن تکرار شده است.(2)

فخر رازی در تفسیرش حدیثی را نقل کرده است که وقتی آیه «کُلُّ مَنْ عَلَیْهَا فَانٍ؛ تمام کسانی که بر روی زمین هستند، فانی می شوند.» (الرحمن: 26) نازل شد، ملائکه گفتند: فرمان مرگ اهل زمین صادر شد و هنگامی که آیه «کُلُّ نَفْسٍ ذَائِقَةُ الْمَوْتِ» نازل شد، فرشتگان گفتند فرمان مرگ ما نیز صادر شد.(3)

بدین ترتیب، مرگ به عنوان قانونی عمومی، حاکم بر تمام جهان و موجودات آن، از جمله انسان است، هیچ گونه استثنایی حتی برای خوبان ندارد، چنان که خداوند به اشرف مخلوقاتش، حضرت محمد صلی الله علیه و آله دراین زمینه می فرماید:

وَ مَا جَعَلْنَا لِبَشَرٍ مِنْ قَبْلِکَ الْخُلْدَ أَفَإِنْ مِتَّ فَهُمُ الْخَالِدُونَ. (انبیاء: 34)

پیش از تو برای هیچ انسانی جاودانگی قرار ندادیم. پس آیا در صورتی که تو مردی، ایشان جاودان خواهند بود؟

اگر قانون مرگ استثنایی داشت، باید بهترین آفریده ها و برگزیده خداوند، پیامبر اسلام باقی می ماند، درصورتی که مرگ به سراغ آن حضرت نیز رفت و

ص: 30

او را باقی نگذاشت. بنابراین، هیچ کس طمع ماندن در این دنیا را نداشته باشد.

فرمایی تا مرا به دور ترین نقاط هند برد. پس سلیمان به باد دستور انجام این کار را داد و باد فرمان او را به انجام رسانید. بار دیگر فرشته مرگ نزد سلیمان آمد. سلیمان به وی گفت: چرا تو به یکی از هم نشینان من آن گونه نگاه کردی؟ پاسخ داد: من از دیدن او در کنار تو شگفت زده شدم؛ زیرا مأمور بودم در ساعتی نزدیک، او را در یکی از مناطق هند قبض روح کنم».(1)

دیدمش اینجا و بس حیران شدم

در تفکر رفته سرگردان شدم

از عجب گفتم مگر او صد پَر است!

زو به هندوستان شدن دور اندر است

چون به امر حق به هندوستان شدم

دیدمش آنجا و جانش بستدم

پس هم مکان و هم زمان مرگ از دید مردم پنهان است و این از امور غیبی است که انسان های عادی بر آن آگاهی نمی یابند. البته روایات بسیاری از پیامبران الهی و امامان معصوم(ع) داریم که درباره زمان و مکان مرگ خودشان یا برخی افراد دیگر خبر می دادند.

یک - جلوگیری از طغیان و سرکشی: اگر انسان زمان مرگ خود را می دانست، بر انجام گناه و عصیان جرئت پیدا می کرد؛ زیرا تمایلات و غرایزی که در انسان وجود دارد، او را به نافرمانی و عصیانگری تحریک می کند. حال اگر بداند مثلاً ده سال دیگر زنده هست، هرچه بخواهد، انجام می دهد و در زمان نزدیک مرگش توبه می کند.

بسیار روشن است که این گونه اندیشیدن، خطرآفرین و راهی به سوی نافرمانی خداوند و افتادن در دام معصیت است. امام صادق (ع) دراین زمینه می فرماید:

انسان ها با اینکه زمان مرگشان مخفی است و هر لحظه در انتظار آمدن آن هستند، دست از نافرمانی نمی کشند، پس چگونه می بود، اگر مدت ماندن خود را در این دنیای فانی می دانستند؟ دراین صورت بی گمان به سوی گناهان بزرگ روی می آوردند. بنابراین، نامعلوم بودن زمان و مکان مرگ برای آنها بهتر است.(1)

فخر رازی در تفسیرش می نگارد:

اگر پرسش شود که حکمت مخفی بودن زمان مرگ چیست، جواب این است که چون خداوند برای گناهکاران وعده فرموده که توبه آنان را می پذیرد، پس ازاین رو اگر زمان مرگ معلوم می بود، هرکس با جرئت گناه انجام می داد، به امید اینکه در نزدیک مرگ خود توبه می کند. البته این وادار به کار معصیت است و جایز نیست.(2)

دو - تلاش و امیدواری: خداوند انسان را به گونه ای آفریده که همواره با امید به آینده به فعالیت و تلاش می پردازد. پیامبر خدا می فرماید:

امید و آرزو برای امت من رحمت است. اگر آرزو از انسان گرفته شود، هیچ مادری به فرزند شیرخوار خود شیر نمی دهد و هیچ باغبانی نهال نمی کارد.(3)

ص: 33

حال اگر انسان از زمان مرگ خود آگاه باشد، سال ها پیش از فرا رسیدن مرگش غم و اندوه، تمام وجودش را فرامی گیرد و به کلی از تلاش و فعالیت بازمی ماند. ازاین رو، پیامبر خدا می فرماید:

همین مقدار که شما درباره حتم داشتن و عمومی بودن مرگ می دانید، کافی است و دانستن بیش از آن [زمان و مکان مرگ] به مصلحت شما نیست. بدانید که اگر حیوانات به همین مقدار که شما می دانید آگاهی می داشتند، گوشت بدن آنها آب می شد و شما حیوان فربه و چاق نمی دیدید.(1)

امیرمؤمنان، علی (ع) نیز می فرماید: «اگر بندگان خداوند مسیر آمدن مرگ و زمان آن را می دانستند، امید و آرزوهایشان از این دنیا قطع می شد».(2)

امام صادق (ع) می فرماید: «اگر انسان مدت عمر خود را می دانست، هیچ گاه آمادگی برای ساختن زندگی پیدا نمی کرد و همواره در انتظار آمدن روز مرگش به سر می برد».(3)

سه - احساس آزادی در انجام عمل: اثر و فایده ندانستن زمان مرگ، در رشد و کمال انسان ظاهر می شود؛ زیرا خداوند از انسان خواسته هایی دارد که ارزش انجام آن تکالیف، در گرو اراده و اختیار اوست. حال اگر انسان زمان مرگ خود را بداند و اینکه به یقین روزی خواهد مرد، دست از نافرمانی برمی دارد که البته این، کمال روحی و ارزش به شمار نمی آید.

از سوی دیگر، اگر انسان درحالی که امید به سال ها زندگی دارد، راه عبودیت را در پیش گیرد، این نشان دهنده رشد روحی و کمال معنوی است که او را به سوی فضیلت خواهی سوق می دهد؛ زیرا هدف زندگی انسان ها در این دنیا، آزادی آنها در انتخاب راهشان است تا به کمال نهایی برسند و با اراده و اختیار، گام های بیشتری به سوی خدا بردارند.(4)

ص: 34

همه ما انسان ها با هر عقیده و اندیشه ای، می دانیم که بی شک مرگ به سراغ ما خواهد آمد، ولی نمی دانیم چه وقت، کجا و چگونه خواهیم مرد و درواقع، همین مسئله باید یادآوری و درس تربیتی برای ما باشد تا رفتار خود را براساس حتمی بودن مرگ پی ریزی کنیم.

خداوند گاهی عمل قبض روح را به یکی از فرشتگان مقرب خود که ملک الموت نام دارد یا به گروهی از فرشتگان که دستیاران ملک الموت هستند، می سپارد و آنها به اذن خداوند، آن مأموریت را انجام می دهند. پس درحقیقت ملک الموت و دستیاران او در کار قبض روح مستقل نیستند، بلکه واسطه هایی هستند که با اراده و خواست خداوند جان ها را می گیرند. بااین بیان، هیچ گونه ناهماهنگی در بین آیات قرآن وجود ندارد.(1)

در آیه «اَللهُ یَتَوَفَّی الْأَنْفُسَ» تقدم لفظ الله بر یتوفّی، برای این است که افاده حصر کند؛ یعنی تنها خداوند است که قبض روح می کند و در برخی آیات اگر به ملک الموت و یارانش نسبت داده شده، از روی تبعیت است؛ یعنی آنان پیروی از امر خداوند می کنند.(2)

صدرالمتألهین شیرازی در تفسیر این آیات می نگارد: «اگر مرگ را به ملک الموت و یارانش نسبت می دهد، از قبیل نسبت دادن فعل بر ابزار کار است»،(3) مانند نسبت دادن بریدن چوب بر اره.

شیخ مفید دراین باره می نویسد: «به اعتقاد ما قبض روح کردن فقط کار خداوند است و غیر او هیچ کس دیگری دخالت ندارد؛ زیرا تنها اوست که می میراند و زنده می کند».(4)

براین اساس، همان گونه که آمدن انسان در این دنیا به فرمان و اراده خداوند است، رفتن او از این دنیا نیز به اراده خداوند است. آدمی باید در میان این آمدن و رفتن، بکوشد که رضایت الهی را به دست آورد.

ص: 36

زندگی آنان محصور در زندگانی مادی است. اینان حقیقت مرگ را باور نکرده اند و گمان می کنند همیشه زنده هستند. از این رو، با دیدن مرگ انسان ها به هراس می افتند که نکند روزی مرگ به سراغ آنها هم بیاید و بین آنها و همه تعلقاتشان جدایی اندازد. در اصل، این گونه افراد از جهل خود می ترسند، نه از مرگ».(1)

در روایات پیشوایان معصوم(ع)، ناآگاهی به حقیقت مرگ، عامل ترس از مرگ یاد شده و البته سرچشمه بسیاری از رفتارهای نادرست آدمی است. روزی امام هادی(ع) به عیادت یکی از یارانش رفت و مشاهده کرد او به دلیل ترس و وحشت از مرگ، بی تابی می کند. حضرت فرمود: «یا عَبْدَاللهِ تَخافُ مِنَ الْمَوْتِ لِاَنَّکَ لا تَعْرِفُهُ؛ ای بنده خدا! ترس تو از مرگ به دلیل نداشتن شناخت از آن است».(2)

امام جواد(ع) نیز درباره ترس مردم از مرگ فرمود: «لِأنَّهُمْ جَهِلُوهُ فَکَرِهُوهُ؛ آنها از مرگ آگاهی ندارند، از این رو، برایشان ناخوشایند است».(3)

دوم - سنگینی بار گناه: برخی انسان ها به مرگ و واقعیت های زندگی پس از مرگ ایمان دارند، ولی عامل ترس آنها از مرگ، جرم ها و نافرمانی های سنگین است که مرتکب شده اند. اینان همین که تصور می کنند با فرا رسیدن مرگ، سختی ها و عذاب به سراغشان خواهد آمد، بی درنگ گرفتار ترس و نگرانی می شوند.

از امیرمؤمنان، علی(ع) نقل شده است که فرمود: «بسیارند کسانی که از مرگ می ترسند؛ «لِکَثْرَةِ ذُنُوبِهِ» جهت گناه زیادی که مرتکب شده اند.»(4) چنین انسان هایی

ص: 38

جهت نافرمانی از دستورهای پیامبران، از نتایج اعمال خود بیمناک هستند. این حالت برای انسان، نومیدکننده و خطرناک است؛ زیرا او به انسانی می ماند که به دلیل انجام جرایم فراوان تحت پیگیری است و همواره از گیر افتادن در چنگال قانون در حال فرار است.

سوم - توهمات باطل: در ترجمه یکی از آثار مرحوم ملا احمد نراقی فهرست عوامل نگرانی از مرگ چنین آمده است:

گاهی خوف انسان از مرگ، غالب شدن نیروی ترس بر انسان است که گرفتار تصورات باطل می شود، از قبیل تصور اینکه با مرگ فانی و نابود می شود و کاستی و نقصان به او می رسد؛ این تصور که چگونه از مال و اهل و عیال دل بکند؛ شادی و خوشحالی دشمنان در مرگ او؛ اینکه پس از مرگ، فرزندان و همسرش خوار و پایمال می شوند و... . اینها همه تصورات و خیالات باطل است که باقی ماندن بر آنها بسیار خطرناک است.(1)

وَ ما هذِهِ الْحَیَاةُ الدُّنْیَا إِلّا لَهْوٌ وَلَعِبٌ وَإِنَّ الدَّارَ الْآخِرَةَ لَهِیَ الْحَیَوَانُ لَوْ کَانُوا یَعْلَمُونَ. (عنکبوت: 64)

و این زندگی دنیایی چیزی جز بازی و سرگرمی نیست. زندگی واقعی سرای آخرت است، اگر می دانستند.

برای کسانی که به دلیل نداشتن آگاهی از حقیقت مرگ و جهان پس از آن، همه خواسته های خود را در این دنیا می دانند، دانستن واقعیت زندگی در این دنیا و زیستن پس از مرگ بسیار مفید است؛ زیرا با درک اینکه با مرگ زندگانی آنها پایان نمی یابد، بلکه به عالم دیگر منتقل می شوند تا به زندگانی خود ادامه دهند، دیگر نه فقط نگرانی نخواهند داشت، بلکه چون میل به جاودانگی در ایشان به راه اصلی خود هدایت می شود، می کوشند تا زندگی پس از مرگ و زندگی آخرتی آنها با آرامش همراه باشد.(1)

رسول خدا صلی الله علیه و آله می فرماید: «بهترین راه برای غلبه بر ترس از مرگ، این است که سرنوشت خود را به خداوند واگذاری.»(2) همچنین می فرماید: «بدان که مرگ از آن نعمت هایی است که به عنوان کفاره مؤمن قرار داده شده است».(3)

کسانی که گرفتار وهم و خیالات باطل درباره مرگ شده اند، بدانند که: «أَلْمَوْتُ راحَةَُ الْمُؤْمِنِ؛ مرگ مایه آرامش مؤمن است».(4)

در اندیشه اسلامی، ترس از مرگ باید به راه سازندگی کردار انسان کشیده شود. دراین صورت، انسان وقتی به کردار نیک خود می نگرد، هیچ گونه ترس از مرگ و حساب و کتاب پس از آن، در او راه پیدا نمی کند، چنان که درباره امیرمؤمنان، علی(ع) نقل شده است:

ص: 40

روزی در جنگ صفین بدون زره و ابزار دفاعی میان صفوف دو لشکر قدم می زد، در آن هنگام فرزندش امام حسن مجتبی(ع) احساس خطر کرد و عرضه داشت: این گونه آمدن در میدان جنگ خطر دارد. حضرت در جواب فرزندش فرمود: من به گذشته عمرم نگریستم، دیدم هرچه گذشته، در مسیر فرمان برداری از خدا و رسولش بوده است، ازاین رو، باکی ندارم که مرگ به سراغ من آید یا من بر او واقع شوم.(1)

دراین باره رسول خدا صلی الله علیه و آله فرموده است:

زیرک ترین و دانا ترین انسان ها کسی است که همواره به یاد مرگ و جهان پس از آن باشد و احمق ترین انسان ها کسی است که از یاد مرگ غفلت ورزد و از هوای نفس خود پیروی کند و پس از آن امید به خدا داشته باشد.(1)

از آن حضرت نقل شده است: «قلب های شما را زنگار می گیرد، پس به واسطه تلاوت قرآن و یاد مرگ آن را جلا دهید».(2)

از دیدگاه اسلام جایگاه یاد و اندیشه مرگ، چنان اهمیت دارد که امام صادق(ع) وقت مناسب برای مرگ اندیشی را چنین بیان می کند:

إِذا أَوَیْتَ فِراشَکَ فَانْظُرْ ما سَلَکْتَ فی بَطْنِکَ وَ ما کَسَبْتَ فِی یَوْمِکَ وَ اذْکُر ْ أََنَّکَ مَیِّتٌ وَ إِنَّ لَکَ مَعاداً.(3)

آن زمان که بر بستر قرار گرفتی، اندیشه کن که چه چیزی را از خوراکی ها در شکم خود قرار دادی و در آن روز چه کارهایی انجام دادی، یاد کن که از دنیا رفتنی هستی و برای تو رستاخیزی هست.

بنابراین، اسلام بر یاد و اندیشه مرگ، فراوان تأکید می کند و این به معنای اندیشه در نابودی نیست تا روح تلاش و امیدواری را در او بمیراند، بلکه یاد مرگ از دیدگاه اسلام به معنای سازندگی و قدم گذاردن در مسیر تکامل و رسیدن به درجه های بالاتر است.

بنابراین، با آگاهی از واقعیت مرگ و اندیشه درباره آن، رفتار انسان تغییر می یابد و پیوسته مراقب اعمال خود خواهد بود و در جهت رشد فضیلت های اخلاقی گام برمی دارد.

ص: 44

مرگ باوری در اندیشه دانشمندان غیراسلامی از امور مسلّم خوانده شده است: «به زودی این زندگی به پایان خواهد رسید، پس به حال خود نظر کن».(1)

بنابراین، اصل اعتقاد به مرگ و آشکار بودن آن را همه انسان ها پذیرفته اند و قرآن کریم نیز این واقعیت را در آیات 99 سوره حجر و 47 سوره مدثر بیان داشته است. در آن دو آیه، از مرگ تعبیر به یقین شده و نمایانگر این است که هر قوم و جمعیت، هر عقیده ای داشته باشند و هرچیز را انکار کنند، این واقعیت را نمی توانند انکار کنند که سرانجام، زندگی پایانی دارد.(2)

و البته همین اندیشه های انحرافی با رنگ و لعاب دینی سبب می شد که اندیشه بشر درباره مرگ و عالم پس از آن، چنان پراکنده شود که حتی روزگارانی قائل به تناسخ ارواح گردند.(1)

همین بدآموزی های برخی ادیان، سبب اختلاف و دودستگی داخلی در میان دین داران و مبلغان دینی مانند کلیسا ها شد.(2) به منظور روشن شدن این ادعا به برخی مصداق های عینی اشاره می شود:

- ترویج عقیده تناسخ ارواح: عقیده به تناسخ، از قدیم در میان برخی اقوام وجود داشت. می گفتند ارواح انسان ها پس از مرگ، دیر یا زود در جسم انسانی دیگر مستقر خواهد شد، ولی ایده تناسخ ارواح، میان یهودیان ترویج شد و در قرن هفدهم بسیاری از آنان را تحت تأثیر قرار داد، به گونه ای که برخی از آنان، خود را روی قبر بزرگان خود می انداختند به امید اینکه روح آنها در ایشان حلول کند. قوم یهود با نگاه نژادپرستانه به قضیه تناسخ می گفتند: بقا بعد از مرگ به قوم یهود اختصاص دارد؛ زیرا این قوم ازلی است و پیوستگی قوم یهود، آن جاودانگی را تحقق می بخشد.(1)

- سوء استفاده از توبه کنندگان: گرچه توبه و آمرزش خواهی از پیشگاه خداوند، در تمام ادیان آسمانی از جمله ادیان بزرگ مانند اسلام و یهود و مسیحیت به نوعی وجود دارد و شخص گناهکار با ابراز پشیمانی، از خداوند طلب عفو و بخشش می کند، در چگونگی آمرزش خواهی و بیان توبه، مسیحیان گرفتار لغزش ها و استفاده های نادرست شدند که به لحاظ تربیتی بسیار خطرناک بود.

اربابان کلیسا و مبلّغان مسیحیت تبلیغ می کردند که با مرگ عیسی، پیروانش از گناه پاک شده اند،(2) ولی ازآنجا که آثار گناه در طبیعت آدمی باقی می ماند، جهت زدودن، مناسکی مانند غسل تعمید، شرکت در مراسم عشای ربانی و پس از آن اعطای بخشش نامه از کشیشان را به اجرا گذاشته و شیوه های خاصی برای جمع آوری مال و دریافت وجوه برپا کرده بودند، برای مثال حق فروش غفران نامه و آزادی از کیفر حق تعالی و حق اعتراف گناهان، یا حق مالیات تعمید. برخی کشیشان این مالیات های مذهبی را محکوم کرده اند و آن را حرام و خلاف مبادی انجیل و اخلاق می خوانند.(3)

ص: 48

اربابان کلیسا وجوه به دست آمده از تئوری عفو را که شامل بخشیدن گناهکاران می شد، به منظور تهیه پول برای جنگ ها، طرح های ساختمانی و سازمان های خیریه مسیحی گردآوری می کردند.(1)

پدیده مرگ در میان دانشمندان، فیلسوفان و روشن فکران بود. آنان با تحلیل دیدگاه ها و باورهای یهودیت و مسیحیت درباره مرگ و رویدادهای پس از آن، به آموزه های دینی بدبین و گرفتار تناقض های درونی شدند. سرانجام نیز با تحلیل های بی اساس مادی، از آموزه های دینی جدا شدند.

یکی از دانشمندان غربی در این زمینه می نویسد:

روی آوردن متفکران به سوی اندیشه های مادی و انکار آموزه های دینی درباره مرگ، پیامد تعلیمات کلیسا بود که پرسش گران را نمی توانست قانع کند و مردم به سوی مکتب های غیر مذهبی روی آوردند.(1)

ما دیگر خاستگاه انسان را در روح و الوهیت نمی جوییم، او را به میان حیوانات برگردانده ایم. ما او را نیرومندترین ِحیوانات می دانیم؛ زیرا او حیله گرترین آنهاست. اگر ما هوس ها را رام کنیم، دیگر برای ما چه می ماند.(1)

را فراموش کند، باید از خود شجاعت نشان دهد، خود را به دام مرگ اندازد و با خودکشی از دام همه آن ترس و اضطراب ها نجات یابد.(1)

براین اساس، مرگ اندیشی در اندیشه غیر اسلامی با خرافه ها و کج اندیشی های بسیار خطرناک همراه است که برای تربیت و اصلاح افراد، اغلب بدون نتیجه بوده است و نتیجه ای خراب کارانه دارد.

الف) حقیقت مرگ از دیدگاه اسلام و بیان اینکه با مرگ، همه چیز تمام نشده است، بلکه پس از آن، زندگانی نو در عالم برزخ آغاز می شود.

ب) ناگزیر بودن از مرگ و اینکه کسی نمی تواند از مرگ نجات یابد.

ج) فراگیر بودن مرگ برای همه و توضیح اینکه در صورت جاودانگی، باید خوبانی مانند امامان معصوم(ع) باقی می ماندند.

د) تبیین انواع مرگ و تحلیل مستند با آیات قرآن درباره خودکشی، عوامل آن و قتل نفس دیگران و جایگاه مرگ ارادی.

ه-) تحلیل کارشناسی درباره افول معنویت در جهان غرب مانند قتل های خیابانی، بی بندوباری ها، تجاوزات و آزار جنسی و فروپاشی خانواده ها به علت نداشتن تفسیر درست از مرگ.

مراد از نشانه ها، قرآن و پیامبر خدا و دیگر نشانه های خداوند است.(1)

یکی از نشانه های حتمی، مرگ است که به قضای الهی بر انسان مقدر شده و ناگزیر بودن آن، می طلبد که انسان همواره به یاد مرگ باشد.

علی(ع) از کسانی که مرگ را فراموش می کنند، با شگفتی یاد می کند و می فرماید: «عَجِبْتُ لِمَنْ نَسِیَ الْمَوْتَ وَ هُوَ یَرَی الْمَوْتی؛ من تعجب می کنم از کسی که مرگ را فراموش کرده و حال آنکه او کسی را که می میرد، مشاهده می کند».(2)

همچنین می فرماید: بشتابید به سوی مرگ که اگر فرار هم بکنید، شما را درمی یابد و اگر ایستاده باشید، شما را می گیرد. «وَ اِنْ نَسِیتُمُوهُ ذَکَرَکُمْ؛ اگر شما فراموشش کنید، او به یاد شماست».(3)

از رسول خدا صلی الله علیه و آله نقل شده است که به ابوذر فرمود:

اگر دوست داری که به بهشت وارد شوی، بکوش آرزویت را در این دنیا کم کنی، همواره مرگ را در نظر داشته باش و در کارهایت از خدا شرم داشته باش «وَ اَنْ لا تَنْسَ الْمَوْتَ؛ و هیچ گاه مرگ را فراموش مکن.(4)

بنابراین، فراموشی، مانع مهم مرگ اندیشی است و بدون شک، اگر کسی مرگ را فراموش کند، در مسیر سقوط اخلاقی و فساد و تباهی قرار می گیرد و درنتیجه، گرفتار تباهی و بی بندوباری خواهد شد. کسی که مرگ را فراموش می کند، نه از گناه ترسی دارد و نه درصدد اصلاح خویش برمی آید. لحظه های عمر را همچون چارپایان گذرانده و سرمایه های انسانی را بی هدف از کف خواهد داد.(5)

ص: 56

در روایتی نقل شده است: ذوالقرنین در فتوحات خود، به شهری رسید و در آنجا عجایبی دید، مثلاً قبر های مردگانشان جلوی خانه هایشان بود، خانه هایشان بدون در بود و شهرشان هم بدون حاکم و پاسبان و قاضی اداره می شد. از اهالی آن شهر علت را جویا شد و آنها در پاسخ گفتند: اینکه قبر مرده های ما جلوی خانه هایمان قرار دارد، برای این است که مرگ را فراموش نکنیم و با دیدن قبور آنها یاد مرگ از دل ما خارج نشود. همچنین، در میان ما هیچ گونه اختلاف و درگیری وجود ندارد و هرکسی بر داشته های خود قانع است، ازاین رو، ما در اداره شهرمان نیازی به قاضی و پاسبان نداریم.(1)

امیرمؤمنان، علی(ع) در یکی از سفارش هایش می فرماید:

اُوصِیکُمْ بِذِکْرِ الْمَوْتِ وَ إِقْلالِ الْغَفْلَةِ عَنْهُ وَ کَیْفَ غَفْلَتُکُمْ عَمّا لَیْسَ یُغْفِلُکُمْ.(1)

شما را توصیه می کنم، همواره به یاد مرگ باشید و از آن غفلت نکنید. چگونه از آن غافل می مانید، درصورتی که او از شما غفلت نمی کند.

همچنین آن حضرت می فرماید: «عَجِبْتُ لِغافِلِ وَ الْمَوْتُ حَثِیثٌ خَلْفَهُ؛ من از انسان غافلی که مرگ با سرعت پشت سر او در حرکت است، در شگفتم». (2)

باید توجه کرد که غفلت ما از مرگ برای این است که دراین زمینه احساس خطر نمی کنیم، درنتیجه با پیدایش امنیت دروغین، مرگ را کم به یاد می آوریم و در صورت یادآوری نیز قلبمان فارغ نیست.(3)

به گفته امام صادق(ع) چاره غفلت این است که انسان بکوشد، در همه حال به یاد مرگ باشد:

ذِکْرُ الْمَوْتِ یُمِیتُ الشَّهَواتِ فِی النَّفْسِ وَ یَقْطَعُ مَنابَتَ الْغَفْلَة.(4)

یاد مرگ خواهش های نفسانی را می میراند و ریشه های غفلت را از بین می برد.

بنابراین، هرکس اگر با دید باز به زندگی و کردار خود دقت کند، متوجه می شود که سرچشمه بسیاری از گناهان، غفلت از مرگ است. با اندیشیدن درباره مرگ می توان خود را از اسارت گناهان نجات داد و سعادتمند شد.

یکی از بزرگان دراین زمینه می فرماید:

ای بیچاره! مرگ را در دل خود جای ده؛ چه تو را با شتاب می برد و تو از خود غافلی. شاید به منزل نزدیک شده و مسافت پیموده باشی، لیکن این امر محقق نمی شود، مگر آنکه به عمل شتابی و هر نفسی را که در آن به تو مهلت داده شده است، غنیمت شماری.(5)

ص: 58

دو آیه فوق، گویای این هستند که شیطان آدم را خوب می شناخت و می دانست میل به جاودانگی و آرزوی دراز در نهاد اوست. ازاین رو کوشید تا از راه این میل او را فریب دهد.(1) بنابراین، از نظر تربیتی آرزوی دراز، مانعی برای درک انسان از حقیقت زندگی و مرگ است. ازاین جهت، خداوند در یکی از برنامه های تربیتی خود، آرزوی جاودانه ماندن در این دنیا را تحقق ناپذیر می داند و می فرماید:

وَمَا جَعَلْنا لِبَشَرٍ مِنْ قَبْلِکَ الْخُلْدَ أَفَإِنْ مِتَّ فَهُمُ الْخَالِدُونَ. (انبیاء: 34)

و پیش از تو برای هیچ بشری جاودانگی و ابدیت قرار ندادیم. پس آیا اگر تو از دنیا رفتی، آنان جاوید می مانند؟

«إِنَّکَ مَیِّتٌ وَإِنَّهُمْ مَیِّتُونَ؛ تو می میری و آنان نیز خواهند مرد».(زمر: 30)

این دو آیه خطاب به پیامبر خدا است. پیام تربیتی آنها این است که وقتی جاودانگی در این دنیا برای آن حضرت امکان ندارد، برای دیگران نیز همین گونه است. پس بیهوده به دنبال آرزوهای دست نیافتنی نباشند، بلکه در اندیشه دست یابی به حقیقت زندگی و مرگ خود باشند و با آرزوهای دراز، زمینه مرگ اندیشی را از خود دور نسازند.

در شعری که منسوب به امیرمؤمنان، علی(ع) است، آن حضرت می فرماید:

یا مَنْ بِدُنْیاهُ اشْتَغَلْ

قَدْ غَرَّهُ طُولُ الْأَمَلِ

أََلْمَوْتُ یَأْتِی بَغْتَةً

أَلْقَبْرُ صُنْدُوقُ الْعَمَلِ

وَ لَمْ تَزَلْ فِی غَفْلَةٍ

حَتّی دَنا مِنْکَ الْأَجَلُ(2)

ای کسی که غرق دنیا شده ای و آرزوی طولانی، تو را مغرور ساخته است.

ناگهان مرگ فرا می رسد و قبر، بایگانی عمل است.

ص: 60

در خواب غفلت تا آنجا به سر برده ای که مرگ به تو نزدیک شده است.

در حدیث معروفی از رسول اکرم صلی الله علیه و آله نقل شده است:

خطرناک ترین چیزی که بر امتم از آن می ترسم، هواپرستی و آرزوهای دراز است؛ چراکه هواپرستی، انسان را از حق بازمی دارد و آرزوی دراز، آخرت را به فراموشی می سپارد.(1)

و نیز امام علی(ع) می فرماید: «اِنَّ الدُّنَْیا مَسْجِدُ أَحِبّاءِ اللهِ وَ مَتْجَرُ اَوْلیاءِ اللهِ؛ دنیا سجده گاه دوستان خدا و جایگاه تجارت آنهاست». (1)

بنابراین، در معارف اسلامی بین دنیا و آخرت، هم وابستگی و پیوستگی وجود دارد و هم دوگانگی، که درحقیقت این دو تعبیر ستایش و نکوهش درباره دنیا، به اندیشه تربیتی و دیدگاه انسان نسبت به دنیا برمی گردد.

اگر دنیا در نظر انسان مقصد و هدف اصلی نباشد، بلکه مقدمه ای برای زندگی آخرت باشد، همواره می کوشد به هدف های بلند و کمالات انسانی برسد تا در آخرت به موقعیت بهتری دست یابد. چنین دنیایی و زندگی در آن ستایش می شود؛ زیرا این گونه زندگی، همان زندگی عاقلانه ای است که پیامبران و رهبران راستین برای بشر معرفی کرده اند. در چنین زندگی انسان همواره برای زندگی آخرت و دست یابی به نعمت های الهی تلاش می کند.(2)

حال اگر دنیا در نظر انسان یک هدف اصلی و نهایی جلوه کند، نکوهش می شود؛ زیرا چنین انسانی تمام نیروی فکری و عملی خود را برای دست یابی به دنیا صرف کرده و از اندیشه و توجه به مرگ و جهان آخرت به کلی بازمانده است و در آخر عمرش متوجه خواهد شد که زندگی در این دنیا خیالی بیش نبوده و او در هنگام مرگ، دستش از زاد و توشه خالی خواهد بود.(3)

قرآن دراین زمینه می فرماید: «مَا جَعَلَ اللّهُ لِرَجُلٍ مِنْ قَلْبَیْنِ فِی جَوْفِهِ؛ خداوند برای هیچ کس دو دل در درونش نیافریده.»(احزاب: 4) یعنی نمی توان در یک دل، دو هدف، هم دنیاخواهی و هم مرگ اندیشی و آخرت گرایی را هم زمان پرورش

ص: 62

داد، بلکه باید یکی هدف اصلی و دیگری وسیله آن قرار گیرد. کسی که تربیت شده مکتب اسلام باشد، قطعاً دنیا را وسیله ای برای رسیدن به خوبی های آخرت قرار خواهد داد.

امام علی(ع) در سخنانی، از اشتباه کسانی که به دنیا دل بسته اند و به مرگ بی توجهند، پرده برمی دارد و می فرماید:

همانا مرگ، نابودکننده لذت ها، تیره کننده خواهش های نفسانی و دورکننده اهداف شماست. مرگ، دیدارکننده ای دوست نداشتنی، هماوردی شکست ناپذیر و کینه توزی است که بازخواست نمی شود. دام های خود را هم اکنون بر دست و پای شما آویخته و سختی هایش شما را فرا گرفته و تیر های خود را به سوی شما پرتاب کرده است. چه زود است که سایه های مرگ و شدت درد های آن، تیرگی های لحظه جان کندن، بیهوشی سکرات مرگ، تاریکی چشم پوشیدن از دنیا و تلخی خاطره ها شما را فرا گیرد. ممکن است که مرگ ناگهانی بر شما هجوم آورد و خانه های شما را خالی و میراث خواران شما را برانگیزد تا ارث شما را تقسیم کنند. آنان یا دوستان نزدیکند که به هنگام مرگ نفعی نمی رسانند یا غم زدگان که نمی توانند جلوی مرگ را بگیرند یا سرزنش کنندگان که گریه و زاری نمی کنند. بر شما باد تلاش و کوشش و جمع آوری زاد و توشه آخرت.(1)

در برابر آنان، رهبران باطل و پیشوایان کفر و ضلالت با استفاده از انواع برنامه های ضددینی و فریب ها و نیرنگ های گوناگون می کوشیدند، مردم را از خداباوری و مرگ اندیشی دور سازند و برنامه های تربیتی سفیران هدایت را خنثا کنند.

در قرآن آمده است که فرعون در مبارزه خود با خداباوران و مرگ اندیشان می گفت: «لَئِنِ اتَّخَذْتَ إِلَهًاً غَیْرِی لَأَجْعَلَنَّکَ مِنَ الْمَسْجُونِینَ؛ اگر معبودی غیر از من برگزینی، تو را از زندانیان قرار خواهم داد».(شعرا: 29)

نیز ابودرداء، یکی از اصحاب رسول اکرم صلی الله علیه و آله نقل کرده است که رسول خدا صلی الله علیه و آله همیشه از خطر دین ستیزی رهبران گمراه اظهار نگرانی می کرد و می فرمود: «اَخُوفُ ما اَخافُ عَلَیکُمْ اَلْاَئِمَّةُ الْمُضِلِّینَ؛ بیشترین هراس من نسبت به شما از ناحیه رهبران گمراه است».(1)

امام صادق(ع) می فرماید:

هرگاه مرگ کسی فرا رسد، ابلیس از میان شیاطین دستیارش، افرادی را برمی انگیزد تا او را به کفر فرمان دهد و در دینش به تردید اندازد تا زمانی که روحش از بدن جدا شود.(1)

آن لحظه، خطر شیطان چنان بالاست که از آن به «عَدیلَهُ عِنْدَ الْمَوْتِ» یعنی عدول از حق به سوی باطل یاد شده؛ زیرا شیطان، محتضر را نسبت به عقایدش و حقانیت مرگ وسوسه می کند.(2) بزرگان همیشه از این بد عاقبت شدن در هراس بودند و با جمله «أَللّهُمَّ إِنِّی أَعُوذُ بِکَ مِنَ الْعَدِیلَةِ عِنْدَ الْمَوْتِ» به خدا پناه می بردند.(3) به این دلیل است که برای حفظ ایمان در آن لحظه، دستورالعمل هایی بیان شده است.(4)

علی(ع) می فرماید:

مُجالَسَةُ أَهْلِ الْهَوی مَنْسَْأةٌ لِلْاِیْمانِ وَ مَحْضَرَةٌ لِلشَّیْطانِ.(1)

هم نشینی با هوس رانان، باعث از یاد رفتن ایمان و حاضر شدن شیطان می گردد.

انسان هایی که با افراد ناباب که به لحاظ عقیدتی و رفتاری سالم نیستند، هم نشین می شوند و با آنان رفت وآمد دارند، بناچار تحت تأثیر قرار می گیرند و درنتیجه به عقاید دینی از جمله مرگ بی توجه می شوند.

خطر دوستان در زمینه مرگ اندیشی چنان قوی است که رسول خدا صلی الله علیه و آله می فرماید:

مرگ هیچ کس فرا نمی رسد، مگر اینکه دوستان او در پیش چشمش جلوه گر می شوند. اگر از خوبان باشند، نیک جلوه می کنند و اگر از بدان باشند، بد جلوه می کنند.(2)

از امام علی(ع) نیز این گونه روایت شده است که افراد شایسته و کسانی را که به یاد خدا و جهان آخرت هستند، برای دوستی انتخاب کنید؛ زیرا آنان در موقع مرگ در نظر شما جلوه می کنند و در سرنوشت شما اثر دارند.(3)

آن حضرت در یکی از کلام های تربیتی و سازنده خود، به فرزندش، محمد حنفیه، خطاب می کند:

بایِنْ مِنْ أَهْلِ الشَّرِّ وَمَنْ یَصُدُّکَ عَنْ ذِکْرِ اللهِ وَ عَنْ ذِکَْرِ الْمَوْتِ بِالْأَباطِیلِ الْمُزَخْرِفَةِ.(4)

فاصله گیر از بدکرداران و کسانی که با کردار های بیهوده تو را از یاد خدا و یاد مرگ باز می دارند.

از آیات و روایات به دست می آید، دوستانی که در دنیا همدیگر را از مرگ اندیشی و آخرت گرایی دور می سازند، در روز قیامت به زیان های خود

ص: 66

پی می برند و با همدیگر دشمن می شوند: «اَلْأَخِلّاءُ یَوْمَئِذٍ بَعْضُهُمْ لِبَعْضٍ عَدُوٌّ؛ دوستان در آن روز [قیامت] دشمن یکدیگرند».(زخرف: 67)

امام صادق(ع) می فرماید:

اَلا کُلُّ خُلَّةٍ کانَتْ فِی الدُّنْیا فِی غَیْرِ الله عَزَّ وَ جَلَّ تَصِیرُ عَدُوُةُ یَوْمَ الْقیامَةِ.(1)

بدانید هر دوستی ای که در دنیا برای غیر خدا باشد، در روز قیامت به دشمنی مبدل می شود.

براین اساس، بیم این می رود که نیروی جوانی سبب شود اندیشه و فکر جوان به انحراف کشیده شود و مرگ و جهان آخرت را فراموش کند. یکی از بزرگان در این زمینه می فرماید:

گاهی انسان به جوانی خویش اعتماد می کند و مرگ را در سن جوانی بعید می داند، زمانی نیز سلامت جسمی و نیروی جوانی، با هم او را از غافلان می سازد و مرگ را دور تصور می کند. بیچاره فکر نمی کند که اگر پیران شهرش شمرده شوند، یک دهم اهل شهر نیستند، مرگ بیشتر در جوانی گریبان مردم را می گیرد. نیز فکر نمی کند که مرگ، ناگهانی می آید. آدمی اگر قدری فکر کند که مرگ ناگهانی آمده و جوان و جسم سالم را نمی شناسد، به فکر چاره می افتد.(1)

امام خمینی رحمه الله نیز دوره جوانی را غفلت آور دانسته و به جوانانی که با تکیه بر نیروی جوانی خود از مرگ غفلت می کنند، می گوید: «کمیاب بودن پیران دلیل بر این است که مرگ به جوانان نزدیک تر است. در یک شهر پنجاه هزار نفری، انسان پنجاه نفر پیر هشتاد ساله نمی بیند».(2)

بنابراین، اگر نیروی جوانی درست تربیت و هدایت نشود، سبب غفلت انسان از مرگ خواهد بود.

امام صادق(ع) نیز می فرماید: «انسان مؤمن هیچ گاه مرگ را دور نمی داند، با خود همراه می داند و همیشه مشغول انجام کارهای نیک است».(1)

اما درعین حال اگر در زندگی انسان ها دقت شود، بسیارند کسانی که از فکر و اندیشه مرگ غافل هستند و مرگ را دور می پندارند. در روایات امامان معصوم(ع)، این حالت مانعی برای مرگ اندیشی یاد شده و بر بیرون شدن از آن وضعیت بسیار تأکید شده است.

امام علی(ع) می فرماید:

ما رَأَیْتُ إِیْماناً مَعَ یَقینٍ أَشْبَهَ مِنْهُ بِشَکّ ٍعَلی هذا الْإِنْسانِ إِنَّهُ کُلَّ یَوْمٍ یُودِّعُ إِلَی الْقُبُورِ وَ یُشَیِّعُ ... لَکانَ یَنْبَغی لَهُ أَنْ یُحاذِرَ ما هُوَ فِیهِ بِأَشَدِّ النُّصُبِ وَ التَّعَبِ.(2)

هیچ ایمان همراه با یقینی ندیدم که برای انسان به شک شبیه تر باشد از اینکه او هر روز مردگان را به سوی گورستان تودیع و تشییع می کند ... سزاوار است که به هر سختی و مشقتی، از مرگ حذر کند و مراقب آن باشد.

نیز نقل شده است که روزی رسول خدا صلی الله علیه و آله تلاش بعضی از غافلان از مرگ را مشاهده کرد و از اینکه آنان مرگ را دور تصور می کردند، اظهار شگفتی کرد و فرمود: «کَاَنَّ الْمَوْتَ فِی هذِهِ الدُّنْیا عَلی غَیْرِِهِمْ کُتِبَ؛ گویا مرگ در این دنیا برای غیر آنها نوشته شده است».(3)

امام علی(ع) در نکوهش کسانی که زمان مرگ را دور می دانند، می فرماید:

گویا مرگ بر غیر ما نوشته شده و حق بر غیر ما واجب است. گویا این مردگان مسافرانی هستند که به زودی بازمی گردند، درحالی که بدن هایشان را به گور ها می سپاریم. انگار خودمان پس از آنها جاویدان هستیم.(4)

ص: 69

بنابراین، دور دانستن زمان مرگ پندار باطلی است که نکوهش شده و عاملی است که انسان را از مرگ اندیشی باز می دارد. رسول خدا صلی الله علیه و آله می فرماید:

وَالْمَوتُ اَقْرَبُ الاَشیاءِ مِن بَنی آدَمَ وَ هُوَ یعَِدُهُ اَبعَدُ.(1)

مرگ نزدیک ترین چیزها به آدمی است. درحالی که او آن را دور می شمارد.

رسول اکرم صلی الله علیه و آله می فرماید: «هرگاه باور های قلبی شما ضعیف شد، با خواندن قرآن و یادآوری مرگ، آن را تقویت کنید.»(1) و نیز آن حضرت درباره شناختن انسان های مرگ اندیش فرمود: «به افراد نگاه کنید، هرکس یقین به مرگ دارد، رفتار و کردار او کنترل شده است و از اعمال ناشایست دوری می کند.»(2) همچنین آن حضرت فرموده است: «انسان مرگ اندیش باور دارد که مرگ الهی حق است».(3)

امام علی(ع) درباره یقینی سازی مرگ اندیشی می فرماید:

مردم! اگر آنها [مردگان] را در اندیشه خود بیاورید، یا پرده ها کنار رود، مردگان را در حالتی می نگرید که حشرات گوش هایشان را خورده، چشم هایشان به جای سرمه پر از خاک گردیده، زبان هایشان پاره پاره شده، قلب هایشان رو به خاموشی گراییده و در تمام اعضای بدن پوسیدگی تازه ای آشکار گردیده است.(4)

دعوت به تفکر و تعقل در کلام امام علی(ع)، از بهترین راهکارها برای یقینی سازی مرگ اندیشی است. بر اثر یقین به مرگ، فردی همانند سلمان فارسی چنان همواره در اندیشه مرگ است که وقتی از او می پرسند: شب و روز تو چگونه سپری می شود؟ پاسخ می دهد: «چگونه سپری می شود روزگار کسی که نهایت زندگی او مرگ، منزلش قبر، کرم و حشرات هم جوارش است و اگر مشمول بخشش قرار نگیرد، جایگاهش آتش سوزان جهنم است.»(5)

درباره اهمیت و آثار یقین به مرگ، در برخی منابع آمده است که اگر یاد مرگ به صورت یقین در قلب جا کند، در آن اثر خواهد کرد. در این هنگام، شادی و سرور انسان کم و قلبش شکسته می شود.(6)

ص: 71

علی(ع) نیز می فرماید:

اِنَّ لِلْمَوْتِ لَغَمَراتٍ هِیَ أَفْظَعُ مِنْ أَنْ تُسْتَغْرَقَ بِصِفَةٍ أَوْ تَعْتَدِلَ عَلی عُقُولِ أَهْلِ الدُّنْیا.(1)

بدانید مرگ سختی هایی دارد که دشوارتر از آن است که به وصف آید و یا خرد ها و عقل های مردم جهان بتواند آن را درک کند.

ترسیم لحظه جان دادن، در بیان علی(ع)

سختی های جان کندن و حسرت از دست دادن دنیا، به دنیاپرستان هجوم می آورد. بدن ها در سختی جان کندن سست می شوند و رنگ می بازند، مرگ آرام آرام همه اندامشان را فرا می گیرد و زبان را از سخن گفتن بازمی دارد. فرد در میان خانواده اش می افتد، با چشم خود می بیند و با گوش خود می شنود و با عقل درست می اندیشد که عمرش را در پی چه کارهایی تباه و روزگارش را چگونه سپری کرده است و به یاد ثروت هایی که جمع کرده می افتد. او در گرو این اعمال خویش است و چون تمام واقعیت ها را هنگام مرگ مشاهده می کند، دست خود را از پشیمانی می گزد. امام در ادامه می فرماید: روح از بدن خارج می شود و چون مرداری در بین خانواده خویش بر زمین می ماند.(2)

اَلَّذِینَ تَتَوَفَّاهُمُ الْمَلائِکَةُ طَیِّبِینَ یَقُولُونَ سَلامٌ عَلَیْکُمُ ادْخُلُوا الْجَنَّةُ بِمَا کُنْتُمْ تَعْمَلُونَ.(فصلت: 30)

همان ها که فرشتگان [مرگ] روحشان را می گیرند، در حالی که پاک و پاکیزه اند، به آنها می گویند: سلام بر شما! وارد بهشت شوید به دلیل اعمالی که انجام داده اید.

و نیز می فرماید:

إِنَّ الَّذِینَ قَالُوا رَبُّنَا اللَّهُ ثُمَّ اسْتَقَامُوا تَتَنَزَّلُ عَلَیْهِمُ الْمَلائِکَةُ أَلا تَخَافُوا وَلاتَحْزَنُوا وَأَبْشِرُوا بِالْجَنَّةِ الَّتِی کُنْتُمْ تُوعَدُونَ نَحْنُ أَوْلِیَاؤُکُمْ فِی الْحَیَاةِ الدُّنْیَا وَفِی الآخِرَةِ. (فصلت: 31)

به یقین، کسانی که گفتند پروردگار ما خداوند یگانه است، سپس استقامت کردند، فرشتگان بر آنان وارد می شوند که نترسید و غمگین مباشید! بشارت باد بر شما به آن بهشتی که وعده داده شد ه اید. ما یاران و مددکاران شما در زندگی دنیا و آخرت هستیم.

در روایات فراوان از امامان معصوم(ع) آمده است که مؤمنان و بندگان صالح خداوند در لحظه مرگ و انتقال به جهان آخرت، با استقبال فرشتگان روبه رو می شوند که آنان را با ملاطفت و مهربانی بشارت به بهشت می دهند. در همین باره از رسول خدا صلی الله علیه و آله نقل شده است:

فرشته مرگ هنگام مردن مؤمن، نزد وی آن گونه می ایستد که برده ای ذلیل نزد مولایش می ایستد و نزدیک نمی شود تا نخست بر او سلام کند و به او بشارت بهشت دهد.(1)

امام صادق(ع) فرمود:

هنگامی که خداوند روح مؤمن را قبض می کند، دو فرشته مأمور او به آسمان می روند و می گویند: پروردگارا! این بنده تو خوب بود؛ چراکه در عمل به دستورهایت سریع و در گناه و نافرمانی ات کند بود. بعد از گرفتن

ص: 74

جانش چه می فرمایید؟ خداوند می فرماید: «به دنیا فرود آیید و شما هر دو نزد قبر این بنده ام بمانید، در آنجا مرا به بزرگی یاد کنید و تسبیح و تهلیل مرا بگویید و ثواب آن را بر این بنده ام بنویسید».(1)

همچنین امام صادق(ع) از جدش رسول اکرم صلی الله علیه و آله نقل می کند:

چون خداوند از بنده خود راضی باشد، به فرشته مرگ گوید : «ای ملک الموت! از جانب من نزد فلان کس برو و روح او را برای من بیاور؛ زیرا اعمال شایسته ای که به جا آورده کافی است. من او را امتحان کرده ام و در منزلگاه خوبی که مورد محبت من بوده است، او را یافته ام.» آن گاه ملک الموت با فرشتگان دیگر با دسته های گل زعفران از بارگاه الهی فرود می آیند و برای خروج روح مؤمن از بدن او صف می بندند.(2)

بنابراین، سلام فرشتگان و انواع بشارت ها در وقت قبض روح انسان مؤمن، نهایت ادب و احترام است که به سبب گناه نکردن مؤمن انجام می شود.

تشویق از نظر تربیتی ارزشمند است تا انسان تمام عمر خود را با باور درست و ژرف به حقانیت مرگ و حالات آن سپری کند و با کسب رضایت الهی نتیجه عقاید و رفتار نیک خود را بدین سان در لحظه جان دادن که دالان ورودی عالم برزخ و انتقال به زندگی دیگر است، دریافت دارد.

اگر سختی حال کافران را ببینی، هنگامی که فرشتگان جان آنان را می گیرند و بر روی و پشت آنان می زنند و به آنها می گویند بچشید طعم عذاب سوزنده را... .

و نیز می فرماید: «إِنَّ الَّذِینَ تَوَفَّاهُمُ الْمَلائِکَةُ ظَالِمِی أَنْفُسِهِمْ؛ آنان که فرشتگان، روح آنها را گرفتند، درحالی که به خویشتن ستم کرده بودند». (نساء: 97)

روایت است رسول اکرم صلی الله علیه و آله به امیرمؤمنان، علی(ع) درباره سختی جان کندن بدکاران این گونه فرمود:

ای علی! هنگامی که ملک الموت برای گرفتن جان و روح کافر فرود می آید، همراهش میخ داغ آهنین است که به محض رسیدن به بدن، آن را بریان می کند و زمانی که روح کافر را با آن میخ گداخته از بدن خارج می کند، صدای جهنم بلند می شود.(1)

امام صادق(ع) می فرماید: «مرگ برای انسان کافر، مانند نیش زدن مار های بزرگ و عقرب ها و بدتر از اینهاست.»(2) همچنین خداوند در سوره مبارکه محمد، نحوه مجازات منافقان را در آستانه مرگ، این گونه خبر می دهد:

فَکَیْفَ إِذَا تَوَفَّتْهُمُ الْمَلائِکَةُ یَضْرِبُونَ وُجُوهَهُمْ وَأَدْبَارَهُمْ ذَلِکَ بِأَنَّهُمُ اتَّبَعُوا ما أَسْخَطَ اللَّهَ وَکَرِهُوا رِضْوَانَهُ فَأَحْبَطَ أَعْمَالَهُمْ.(محمد: 27 و 28)

حال آنان [منافقان] چگونه خواهد بود، هنگامی که فرشتگان بر صورت و پشت آنها می زنند؟ این به دلیل آن است که آنها از آنچه خداوند را به خشم می آورد، پیروی کردند و آنچه را موجب خوشنودی اوست، کراهت داشتند. از این رو، خداوند اعمالشان را حبط و نابود کرد.

بنابراین، انسان ظالم و بدکار، در همان لحظه جان دادن، کیفر ها و سختی هایش آغاز می شود. در واقع این مشکلات، پیامد های کردار شرورانه و فساد در زندگی آنهاست. این حالت، درسی برای انسان است تا از

ص: 76

سرنوشت تلخ ستم کاران اندرز بگیرد و برای روز واپسین زندگی خود زاد و توشه فراهم آورد.

امام صادق(ع) در این زمینه به ابوبصیر فرمود:

وقتی جان مؤمن به گلوگاه رسد و هنوز فروغ حیاتش پایان نیافته و چراغ زندگی اش به کلی خاموش نشده است، منزلی را که در بهشت دارد به او نشان می دهند. از دیدن آن به هیجان می آید و می گوید: مرا به دنیا بازگردانید تا خانواده ام را از آنچه مشاهده می کنم، آگاه سازم. در پاسخش می گویند: این کار ناشدنی است و راه بازگشت وجود ندارد.(1)

بر این اساس، هنگام مرگ، هم مؤمنان و هم بدکاران، مشاهدات و دیدنی هایی از گذشته و آینده خود دارند. این دیدنی ها برای انسان به صورت تجسم مال و فرزندان و عمل اوست که با چشم برزخی می بیند.(2) دیدنی ها و شنیدنی های هنگام مرگ، برای انسان مؤمن حال خوشی می آورد و با رضایت، جان را تسلیم فرشتگان می کند؛ زیرا او به مقام قرب الهی می رسد و در انتظار چنین روزی بوده است. از این رو، لحظه جان سپردن برای او بسیار شیرین و فرح بخش است.(3)

در مقابل، انسان های کافر و بدکردار با دیدن گذشته خراب و آینده تاریک خود چنان وحشت می کنند که لحظه جان دادنشان، از تلخ ترین لحظه ها و سهمگین ترین حالت ها برای آنهاست و در آن لحظه، نخستین واقعیتی که برایشان آشکار می شود، بطلان دنیا و متعلقات آن است. آنان درمی یابند که تمام عادت ها و رسم های دنیایی شان بی ارزش بوده و هر آنچه واقعیت می انگاشتند، اوهام و سرابی بیش نبوده که همه تمام شده است.(4)

مطالعه این حالت های انسان در لحظه مرگ، برای هر انسانی این پیام تربیتی را دارد که او هم به فکر روزگار خود باشد و برای خود دیدنی ها و شنیدنی های بشارت دهنده را فراهم آورد.

ص: 78

از امام صادق(ع) نقل شده است:

هنگامی که مؤمن در آستانه مرگ قرار گیرد، پیامبر خدا صلی الله علیه و آله و کسانی که خدا بخواهد، کنار او می آیند. رسول خدا صلی الله علیه و آله سمت راست آن محتضر و دیگران در جانب چپ او می نشینند. رسول خدا صلی الله علیه و آله شروع به سخن می کند و می فرماید: آنچه امیدوارش بودی اکنون روبه روی توست [دیدار پیامبر صلی الله علیه و آله و ائمه(ع)، ولی از آنچه از آن می ترسیدی [کیفر]، از آن ایمن هستی. سپس دری از بهشت به رویش گشوده می شود و رسول خدا صلی الله علیه و آله می فرماید: این منزل توست.(1)

همچنین از آن حضرت نقل شده است:

هنگامی که ملک الموت برای قبض روح مؤمن می آید، او نخست اظهار ناراحتی می کند. ملک الموت به او می گوید: ای ولی خدا! ناراحت نباش، قسم به خدایی که مبعوث کننده محمد صلی الله علیه و آله است، برای تو از پدر نیز مهربان تریم؛ دیدگانت را بگشای و بنگر. سپس حضرت رسول صلی الله علیه و آله، امام علی(ع)، حسن(ع)، حسین(ع) و فرزندان معصوم آنان برای آن شخص مجسم می شوند. محتضر دیدگانش را می گشاید، نداکننده از جانب حق به او خطاب می کند: ای نفس که به محمد صلی الله علیه و آله و اهل بیتش آرامش یافتی! به سوی پروردگارت بازگرد. در این لحظه هیچ امری برای مؤمن بهتر از خلاصی روح و پیوستن به منادی نیست.(2)

و در روایتی دیگر از آن حضرت آمده است:

در وقت مردن، اشک از چشمان میت جاری می شود. این جاری شدن اشک، هم به دلیل دیدن رسول خدا صلی الله علیه و آله و هم مشاهده چیز هایی است که او را خوشحال می کند. آیا دیده ای که وقتی کسی چیزی را دید و بسیار خوشحال شد، اشک شوق از چشمانش جاری می شود.(3)

ص: 80

بنابراین، مؤمنی که خود را پیرو ولایت امامان معصوم(ع) می داند، بر این باور است که همین عقیده در حین مرگش به او یاری می رساند و سبب می شود که با رهبران دینی خود دیدار کند و بشارت هایی دریافت دارد.

بی هوش شده و در حال جان کندن است. ناگاه شنیدم که می گفت: «مالِی وَ لَکَ یا عَلی؛ مرا با تو چه کار بود ای علی(ع) ؟» ابن ابی یعفور گوید : چندی بعد به حضور امام صادق(ع) رفتم و ماجرای جان کندن و سخن خطّاب را برای امام بیان کردم. آن حضرت دو بار فرمود: «رَآهُ وَ رَبِّ الْکَعْبَة؛ به خدای کعبه او علی(ع) را دیده است.»(1) یعنی با مشاهده علی(ع) متوجه شده است که چگونه نعمت ولایت ایشان را از دست داده، ازاین رو، گرفتار پشیمانی شده است.

الْمَوْتُ قَالَ رَبِّ ارْجِعُونِ لَعَلِّی أَعْمَلُ صَالِحًا فِیما تَرَکْتُ»(1) پس تقاضای بازگشت برای جبران گذشته هایش می کند، ولی پذیرفته نمی شود.(2)

از امام صادق(ع) نقل شده است که انسان مانع الزکات(کسی که زکات پرداخت نمی کرده) درخواست بازگشت می کند، ولی موافقت نمی شود.(3)

هر کس اجرای ستم ظالم را به عهده گیرد یا او را بر ستمکاری هایش کمک کند، پس زمانی که ملک الموت به سراغش آید، به او خطاب می کند: بشارت باد بر تو لعنت و نفرین خداوند.

که با این ولیّ خدا مدارا کن؛ زیرا او زیاد این سوره را تلاوت می کرد. ملک الموت می گوید: پروردگارم به من سفارش کرده که در اختیار این بنده مؤمن باشم و تا او راضی نشود روحش را نمی گیرم. در آن هنگام پرده ها از جلوی چشمش کنار می رود و او جایگاه خود را در بهشت می بیند و راضی به جان سپردن می شود. ملک الموت به آسان ترین شکل، جان او را می گیرد و ملائکه روحش را تا بهشت همراهی می کنند.(1)

سوره یس

روایت شده است که هرکس بر خواندن سوره یس مداومت کند، خدا سکرات مرگ و هراس های مرگ را از او برطرف می سازد.

آیة الکرسی

از رسول خدا صلی الله علیه و آله روایت شده است که خواندن آیة الکرسی سبب آسان شدن سکرات موت می شود.(2)

«أَللّهُمَّ صَلِّ عَلَی النَّبیِّ العَرَبِیِّ وَ آلِهِ» خداوند گناهان او را ببخشد و در لحظه جان دادن، مرگ را بر او آسان گرداند.(1)

بر خداوند لازم است که او را از لباس بهشت بهره مند، مرگ را بر او آسان و قبرش را وسیع کند».(1)

امام خمینی در این زمینه می گوید: «برای بریدن و دور شدن از معاصی، تفکر در کیفیت مرگ مردمان صالح و افراد نابکار، تو را کفایت می کند که فکری برای خودت نمایی».(1)

مرحوم شبر نیز در این باره می گوید:

مؤثرترین راه برای اینکه یاد مرگ در قلب جا کند، آن است که انسان همنوعان خود را که قبل از او مرده اند به یاد آورد، که چگونه مردند و زیر خاک قرار گرفتند و صورت ها، جایگاه و حالت های دنیایی ایشان را در نظر مجسم کند.(2)

هنگامی که جنازه ای را حمل می کنی، چنان فرض کن که تو را حمل می کنند و تو از پروردگارت درخواست بازگشت به دنیا را کرده ای و خداوند درخواست تو را پذیرفته. ببین چگونه عملت را دوباره از سر می گیری؟

روایت شده است، رسول خدا صلی الله علیه و آله هرگاه جنازه ای را همراهی می کرد، تأثر و اندوه بر آن حضرت چیره می شد، زیاد در حال حدیث نفس بود و کم سخن می گفت.(1) آن حضرت می فرماید:

سوگند به خدا، اگر شما موقعیت مرده را بنگرید و گفتارش را بشنوید، از تفکر درباره او غافل می شوید و درباره وضع خودتان گریه می کنید؛ زیرا میت از دل بستگی ها و زحمت های خود در دنیا سخن می گوید و از اینکه با دست خالی رفته است، ناله دارد و به شما می گوید: بترسید و مراقب باشید از مثل آنچه بر من وارد شده است.(2)

شرکت در تشییع جنازه و عبرت گیری از آن، چنان در فرهنگ دینی ارزشمند است که رسول اکرم صلی الله علیه و آله می فرماید:

اِذا دُعِیْتُمْ الْعُرُساتِ فَأَبْطِئُو فََإِنَّها تُذَکِّرُ الدُّنْیا وَ إِذا دُعِیْتُمْ إِلَی الْجَنائِزِ فَاَسْرِعُوا فَإِنَّها تُذَکِّرُکُمُ الْآخِرَهَ.(3)

هنگامی که به جشن های عروسی دعوت شدید، با کندی و سختی بروید؛ زیرا عروسی، شما را به یاد دنیا می اندازد، ولی زمانی که برای تشییع جنازه دعوت شدید، با عجله و سرعت بروید؛ زیرا شما را به یاد آخرت می اندازد.

از امام باقر(ع) سؤال شد: گاهی در یک زمان اتفاق می افتد که هم به عروسی و هم به تشییع جنازه دعوت می شویم، کدام یک را اجابت کنیم؟ حضرت فرمود: «تشییع جنازه را».(4)

ص: 89

از امام موسی بن جعفر(ع) نقل شده است که به اطرافیان خود می فرمود:

هرگاه به تشییع جنازه و عروسی دعوت شدید، در تشییع جنازه شرکت کنید؛ زیرا «حُضُورُ الْجِنازَةِ یُذَکِّرُکُمُ الْمَوْتَ وَ الآخِرَةَ وَ حُضُورُ وَلائِمِ یُلْهِی عَنْ ذلِکَ؛ تشییع کردن جنازه، شما را به یاد مرگ و آخرت می اندازد و حضور در جشن عروسی، شما را از آخرت و یاد مرگ باز می دارد».(1)

مرحوم فیض کاشانی می گوید:

در تشییع جنازه حاضر شو و درباره وضعیت آن میت فکر کن که چگونه خانواده خود را تنها گذاشته است، اموال خود را رها کرده و با دست خالی می رود. این فقط اعمال اوست که او را همراهی می کند. تفکر کن که چگونه او در میان خاک می خوابد، چگونه تمام نیروی جوانی خود را از دست داده و چگونه تمام اعضای بدن او از کار افتاده است. بدان که سفر نزدیک است و پشیمانی ها فرا می رسد، درحالی که نفع ندارد و با این تفکر خود را برای عمل صالح آماده کن.(2)

همچنین آن حضرت می فرماید:

اگر آنها [صاحبان قبور] را در اندیشه خود بیاورید، یا پرده ها کنار رود، مردگان را در حالتی می بینید که حشرات گوش هایشان را می خورند و آنان را می بینی که دل های خسته از اندوه و چشم های پر شده از خاشاک دارند، در حالات اندوهناک آنها دگرگونی ایجاد نمی شود و سختی های آنان برطرف نمی شود. آه! زمین چه اجساد عزیز و خوش سیمایی را که با غذا های لذیذ و رنگین زندگی کردند و در آغوش نعمت ها پرورانده شدند، به کام خویش فرو برد. آنان که می خواستند با شادی غم ها را از دل بیرون کنند و به هنگام مصیبت، با سرگرمی ها صفای عیش خود را بر هم نزنند، گذشت روزگار توانایی شان را بر هم زد.(1)

امام خمینی در این زمینه می فرماید: «یادآوری هول و هراس قبر و پوسیدن بدن در گور، عاملی نهفته است که آدمی را از لهو و لعب و لذات دنیایی باز می دارد».(2)

بنابراین، زیارت اندیشمندانه قبور، یکی از عوامل قوی برای تقویت مرگ اندیشی است؛ زیرا دیدن قبر ها درسی عملی برای هر کسی است که جایگاه خود را نیز در آنجا ببیند.

برای ما بیان می کند و می فرماید: در همه این حوادث، از اندیشه خویش مدد گیر: «لَقَدْ کَانَ فِی قَصَصِهِمْ عِبْرَةٌ لِأُولِی الْأَلْبَابِ؛ در داستانشان برای خردمندان درس عبرتی است». (یوسف: 111)

«فَاعْتَبِرُوا یَا أُولِی الأَبْصَارِ؛ پس عبرت بگیرید ای اهل بینش!» (حشر: 2)

انسان با نگاه خردمندانه در آثار باقی مانده از دیگران، عبرت می گیرد و پایه های اعتقادی و مرگ باوری او تقویت می شود، چنان که امیر مؤمنان، علی(ع) در این زمینه می فرماید:

بدانید که شما و آنچه در آن هستید، در مسیری قرار گرفته اید که پیشینیان شما در آن قرار داشتند. آنها که عمرشان از شما طولانی تر، سرزمینشان آبادتر و آثارشان از شما بیشتر بود، ناگهان صداهایشان خاموش، نیروها و حرکاتشان متوقف، اجسادشان کهنه، سرزمینشان خالی و آثارشان مندرس گردید. قصر های محکم و بلند و بساط عیش و بالش های نرم و راحتشان، به سنگ لحدهای گورشان تبدیل شد؛ همان گورهایی که بنای آن به خوبی انجام شده و با خاک، آن را محکم کرده اند.(1)

ایشان در فرازی از خطبه 83، درباره عبرت گیری از پیشینیان می فرماید:

ای بندگان خدا! کجا هستند آنانی که سالیانی طولانی در نعمت های خدا عمر گذراندند، تعلیمشان دادند و دریافتند؛ مهلتشان دادند و بیهوده روزگار گذراندند؛ از آفات و بلاها دورشان داشتند، ولی فراموش کردند. زمانی طولانی آنها را مهلت دادند، نعمت های فراوان بخشیدند، از عذاب دردناک پرهیزشان دادند و وعده های بزرگ از بهشت جاودان به آنها دادند. ای مردم! از گناهانی که شما را به هلاکت می افکند بپرهیزید و دارندگان چشم های بینا وگوش های شنوا باشید. آیا گریزگاهی هست؟ آیا بازگشتی برای جبران وجود دارد؟ نه چنین است! پس کی بازمی گردید؟ به کدام سو می روید و به چه چیزی مغرور می شوید؟ ای بندگان خدا! هم اکنون به اعمال نیکو بپردازید. تا ریسمان های مرگ به گلوی شما سخت نشده، هنوز مهلت

ص: 92

دارید و جای تصمیم و توبه و بازگشت از گناه باقی مانده است. عمل کنید، پیش از آنکه دست قدرتمند خدای توانا شما را برگیرد.(1)

بن بست کشانیده که هر دم می گوید: از من گذشت، درحالی که رسول اکرم صلی الله علیه و آله می فرماید: «انسان مؤمن از این دنیا بیرون نمی رود، مگر اینکه به خداوند امید و اطمینان می یابد و از او طلب بخشش می کند».(1)

وجود ناامیدی از نظر تربیتی و عمل گرایی اجتماعی و فردی، بسیار خطرناک است. جرئت و جسارت شخص ناامید برای ارتکاب به گناه افزایش می یابد و به عنصری خطرناک برای خود و جامعه مبدل می شود. چه بسا آتش جنون، خرمن عقل و خرد او را نیز دستخوش حریق ویرانگر سازد و چراغ هدایت باطن وی را برای همیشه خاموش کند.(2)

امام سجاد(ع) منشأ این گونه زهد را بی خردی می داند و در نکوهش آن می فرماید:

اگر کسی را دیدید که از دنیا روی می گرداند و از حرام اجتناب می کند، بی درنگ به صالح بودنش قضاوت نکنید، بلکه عقل و خرد او را آزمایش کنید؛ زیرا چه فراوانند کسانی که از عقل کامل بی بهره اند، در دنیا زهد می ورزند، ولی از درک و تشخیص حق محرومند. چنین کسانی اگرچه ترک دنیا می کنند، ولی صدمه آنها بر خویش بر اثر نادانی شان، ضررش بیش از نفعی است که آنها از دین می برند.(1)

بنابراین، کناره گیری افراطی از دنیا [و قناعت کردن از دنیا به غار] نیز یکی از آسیب هایی است که ممکن است بر اثر مرگ اندیشی اشتباه به وجود آید و موجب انحراف انسان از زهدگرایی اسلامی شود.

د) آثار کمک به نیازمندان هنگام مرگ؛

ه-) همیشه با وضو بودن و آثار آن هنگام مرگ؛

و) محبت خاندان پیامبر صلی الله علیه و آله و جلب حضور امامان معصوم(ع) هنگام مرگ؛

ز) قرائت قرآن و آثار نیک آن هنگام مرگ؛

ح) ملاطفت و مهربانی ملک الموت با خوبان هنگام مرگ.

است تا مراقب همه رفتار و کردار خود باشد و جلوی غلیان غریزه های خود را بگیرد.

پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله می فرماید: «أَکْثِرُوا ذِکْرَ الْمَوْتِ فَإِنَّهُ هادِمُ اللَّذّاتِ؛ بسیار یاد آورید مرگ را که همانا او لذت طلبی ها را از بین می برد.»(1) از امام علی(ع) نقل شده است که به یاران خود می فرمود:

بندگان خدا! از مرگ و سختی های آن بهراسید، خود را برای آن آماده کنید و برای از بین بردن نزاع ها و کنترل غرایز خود، فراوان در یاد مرگ باشید؛ زیرا یاد مرگ لذت خواهی ها را کنترل می کند.(2)

همچنین آن حضرت درباره اهمیت یاد مرگ در کنترل غرایز می فرماید: «اُذْکُرُوا اِنْقِطاعَ اللَّذّاتِ وَ بَقاءَ التَّبِعاتِ؛ پایان لذت ها و برجای ماندن سختی ها را به یاد آورید».(3)

امام کاظم (ع) نیز می فرماید: «اندیشه در مرگ، انسان را از قرار گرفتن در دام غرایز تباه کننده و گناهان باز می دارد.»(4) و در برخی منابع در این زمینه آمده است: یاد مرگ نه فقط غرایز انسان را تعدیل می کند و جلوی سرکشی های غریزی اش را می گیرد، بلکه سبب پرورش و رشد فضایل او نیز می شود؛ چون کسی که همیشه به یاد مرگ است، از همه اعمال و رفتارش مراقبت می کند.(5)

انسان با یاد مرگ است که دل شکسته و خاشع می شود و در پی کسب رضایت الهی است.

امام علی(ع) می فرماید:

زیاد به یاد مرگ باشید؛ زیرا آن هنگام که خواهش های نفسانی به شما رو می آورد و شما را به کردار ناشایست می کشاند، یاد مرگ بهترین پنددهنده است.(6)

ص: 98

امام صادق(ع) در جمله ای می فرماید: «ذِکْرُ الْمَوْتِ یُمِیتُ الشَّهَواتِ فِی النَّفْسِ؛یاد مرگ خواهش های نفسانی را می میراند».(1)

همچنین در روایتی، رسول خدا صلی الله علیه و آله به ابوذر خطاب می کند: «انسان زیرک و دانا کسی است که با یاد مرگ، برای جهان آخرت خود کاری انجام دهد و از خواهش های نفس دوری گزیند».(2)

خود احساس می کنند. پس ممکن است برای برآورده شدن آرزو های خود به افراط کشیده شوند. در اینجاست که آثار یاد مرگ نمایان می شود و ایشان را از زیاده روی بازمی دارد و توجهشان را به آخرت گرایی جلب می کند. چنان که رسول اکرم صلی الله علیه و آله به ابوذر فرمود: «آیا دوست می داری از بهشتیان باشی؟» عرض کرد: ای رسول خدا! نهایت آرزویم است. حضرت فرمود: «قَصِّرِ الْأََمَلَ وَ اجْعَلِ الْمَوْتَ نَصْبَ عَیْنِکَ؛ آرزویت را کوتاه کن و همواره یاد مرگ را جلوی چشمت قرار بده».(1)

امام علی(ع) از مرگ به عنوان «قاطِعُ الْأَمِنیّاتِ»(2) - در هم شکننده آرزو ها - یاد کرده است؛ زیرا کسی که با اندیشه به حقیقت مرگ و زندگی خود نظر افکنده، می داند که هریک از آرزوهای دنیایی را که برای خود ترسیم کرده، پایان پذیر و نابودشدنی است. ازاین رو، از آنان دست برمی دارد و فعالیت های خود را برای مرگ و عالم پس از آن انجام می دهد. روایت شده است که ابوعبیده نزد امام صادق(ع) آمد و از حضرت درخواست موعظه کرد، تا از این دنیا و آرزوهای آن رهایی یابد. حضرت فرمود: «زیاد در اندیشه مرگ باش که با آن اندیشه، انسان زهد می ورزد و از دام آرزوها نجات می یابد».(3)

نیز پیامبر در پاسخ کسی که از آن حضرت طلب موعظه کرده بود، فرمود:

عالِجِ الْأَمَلَ بِکَثْرَةِ ذِکْرِ الْمَوْتِ وَ النَّظَرِ فِی مَوْتِ الْأََقْرانِ وَ طُولِ تَعَبِهِمْ فِی جَمْعِ الْمالِ.(4)

آرزوها را با زیادی یاد مرگ و نگاه کردن به مرگ همنوعان و سختی هایی که آنان در جمع آوری مال کشیدند، مداوا کنید.

اثرگذاری مرگ اندیشی در تعدیل آرزو ها، چنان است که در برخی منابع اخلاقی در این زمینه آمده است:

ص: 101

خداوند برای اینکه توجه انسان را از گرایش به دنیا و جاودانگی در آن بردارد، دست به تدابیری زده است، از جمله میان دنیا و آخرت مقایسه ای انجام داده تا انسان بداند که تمام آرزوها و میل او به بقا در جهان آخرت برآورده می شود و با برانگیختن عقل و اندیشه انسان، وی را متوجه لذت های بهتر و بادوام تر می کند و می گوید: «اگر فطرت و عقلتان را حاکم قرار دهید، به شما فرمان خواهد داد که به دنبال چیز های بادوام تر و جاودانه تر بروید».(1)

از این رو، می فرماید: «ومَا عِنْدَ اللهِ خَیْرٌ وَاَبْقی اَفَلاَ تَعْقِلُونَ؛ آنچه نزد خداست بهتر و بادوام تر است. آیا نمی اندیشید؟».(قصص: 60)

واقعیت این است که با اندیشه خردمندانه درباره مرگ، انسان می تواند جایگاه واقعی برآورده شدن آرزوهای خود را بیابد و در پی دستیابی به سعادتمندی در جهان آخرت حرکت کند.

به قول مولانا:

جان همه روزه لگدمال خیال

وز زیان و سود از خوف زوال

نی صفا می ماندش، نی لطف و فر

نی به سوی آسمان راه سفر

علی(ع) می فرماید:

مَنْ اَکْثَرَ مِنْ ذِکْرِ الْمَوْتِ رَضِیَ مِنَ الدُّنْیا بِالْکَفافِ.(1)

هر کس زیاد به یاد مرگ باشد، به مقدار نیاز خود در بهره وری از دنیا راضی می شود.

و نیز فرمود: «مَنْ أَکْثَرَ مِنْ ذِکْرِ الْمَوْتِ قَلّتْ فِی الدُّنْیا رَغْبَتُهُ؛ هر کس زیاد به یاد مرگ باشد، دل بستگی او به دنیا کم می شود».(2)

در روایت دیگر از آن حضرت نقل شده است: «مَنْ ذَکَرَ الْمَوْتَ رَضِیَ مِنَ الدُّنْیا بِالْیَسیر؛ هر کس به یاد مرگ باشد، به اندکی از دنیا راضی می شود».(3)

امام صادق(ع) دراین زمینه می فرماید: «ذِکْرُ الْمَوْتِ یُطْفِیءُ نارَ الْحِرْصِ وَ یُحَقِّرُ الدُّنْیا؛ یاد مرگ، حرص به دنیا و مظاهر آن را خاموش و دنیا را در نظر کوچک می کند».(4)

در این روایات، ارزش های متاع این دنیا و بهره وری از آن به طور کامل نفی نشده است، بلکه با پیشنهاد برنامه های واقع بینانه در زمینه مرگ اندیشی، جلوی زیاده خواهی ها را می گیرد و ارزش های والای انسانی را حفظ می کند.

پیش صاحب نظران ملک سلیمان باد است

بلکه آن است سلیمان، که ز ملک آزاد است

دل بر این پیرزن عشوه گر دهر مبند

نو عروس است که در عقد بسی داماد است

خیمه انس مزن بر در این کهنه رباط

که اساسش همه بی موقع و بی بنیاد است

انسان مرگ اندیش در زندگی خود می کوشد از موهبت های الهی برای رسیدن به آسایش این دنیا و جهان آخرت خود استفاده کند، چنان که حضرت رضا(ع) می فرماید:

ص: 103

لا تَفُوتَنَّکُم خَیْرَ الدُّنیا فَإِنَّ الْآخِرَهَ لا تُلْحَقُ وَ لا تُنالُ اِلّا بِالدُّنْیا.(1)

خیر دنیا از دستتان نرود؛ زیرا نیل به آخرت و دست یابی به موهبت های آن، جز به وسیله دنیا میسر نمی شود.

امیر مؤمنان، علی(ع) در تفسیر آیه «وَلا تَنْسَ نَصِیبَکَ مِنَ الدُّنْیَا»(2) می فرماید:

لا تَنْسَ صِحَّتَکَ وَ قُوَّتَکَ وَ فَراغَکَ وَ شَبابَکَ وَ نَشاطَکَ اَنْ تَطْلُبَ بِهَا الْآخِرَةٌ.(3)

سلامتی، نیروی جوانی، نشاط و بی نیازی خود را از یاد مبر تا آخرت را با آنها به دست آوری.

بنابراین، اندیشه در مرگ و حقیقت زندگی، این اثر را بر انسان دارد که از این دنیا به قدر نیاز و کفاف خود بهره جوید و دل به آنها نبندد.

زیرک ترین افراد کسانی هستند که خود را به حساب بکشند و برای بعد از مرگ و آخرت تلاش کنند و احمق ترین افراد کسانی هستند که از هوای خویش پیروی کنند و از خدا آرزوهای نادرست داشته باشند.

و نیز آن حضرت به ابوذر فرمود:

ای ابوذر! به حساب خویش رسیدگی کن، پیش از آنکه از تو حساب کشند که این از محاسبه فردای تو آسان تر است و خویشتن را ارزیابی کن، پیش از آنکه مورد سنجش قرار گیری و خود را برای عرضه به پیشگاه خداوند در روز قیامت آماده کن، که هیچ چیز از تو بر خدا پنهان نمی ماند.(1)

امام علی(ع) درباره چگونگی محاسبه می فرماید:

هنگامی که انسان روز را به پایان می برد، به خود مراجعه و به نفس خویش خطاب می کند: امروز گذشت و بار دیگر باز نخواهد گشت و خداوند درباره آن از تو خواهد پرسید که در چه راهی گذراندی و در آن روز چه کردی؟ آیا خدا را یاد و ستایش کردی؟ آیا حق برادر ایمانی را ادا کردی؟ آیا اندوه او را برطرف ساختی؟ آیا در غیاب او زن و فرزندش را نگهداری کردی؟ آیا پس از مرگ از بازماندگانش محافظت نمودی؟ آیا مانع غیبت برادر دینی گشتی؟ بدین شکل، آنچه را از او سرزده، به یاد آورد؛ پس اگر از او کار نیک سر زده، خدای را به خاطر توفیقی که به او داده سپاس گوید و اگر گناهی انجام داده یا در کار خویش کوتاهی کرده، از خدای بزرگ درخواست آمرزش کند و تصمیم بگیرد که دیگر بار انجام ندهد.(2)

آشکار است که این گونه مراقبه و محاسبه نصیب کسی می شود که در هر شبانه روز، مدتی را در اندیشه مرگ باشد. چنان که در سفینة البحار درباره شخصی به نام ابن صمه، نقل شده است که او بیشتر وقت ها محاسبه نفس داشت. روزی حساب کرد که از عمرش شصت سال گذشته و روز هایش به 21500 روز رسیده است. با خود گفت: اگر هر روز دست کم یک گناه

ص: 105

مرتکب شده باشم، تاکنون بیش از 21000 گناه انجام داده ام! این را گفت و صیحه ای زد و از دنیا رفت.(1)

این گونه محاسبه کردن، می تواند به اصلاح نفس انسان منجر شود و خوشبختی دنیا و آخرت را به دنبال داشته باشد. علی(ع) می فرماید: «ثَمَرَةُ الْمُحاسَبَةِ اِصْلاحُ النَّفْسِ؛ نتیجه حساب کشیدن از نفس، اصلاح آن است».(2)

غیر فروغ رخ زیبای تو

نیست مرا مقتبس دیگری

***

حاشا که بگویمت تو لیلای منی

اما من دلباخته مجنون توام(1)

چگونه با بی توجهی، فرصت هایی را از دست داده و در انجام عمل صالح کوتاهی کرده است و آرزو می کند که ای کاش بار دیگر به او اجازه بازگشت داده شود تا عمل صالح انجام دهد.(1)

امام علی(ع) می فرماید:

اَلْاَیّامُ صَحائِفُ آجالِکُمْ فَخَلُّدُوها أَحْسَنَ أَعْمالِکُم.(2)

روزگار دفترچه سررسید عمر های شماست، پس با درج بهترین کارهایتان آن را جاویدان کنید.

بنابراین، یکی از آثار مهم ایمان و اعتقاد به مرگ و زندگی پس از آن، در چگونگی انجام عمل آشکار می شود، بدین گونه که انسان انگیزه می یابد عمل صالح و خالص انجام دهد.

اَکْثِرُوا ذِکْرَ الْمَوْتِ فَما مِنْ عَبْدٍ اَکثَرَ ذِکْرَهُ اِلّا أَحْیا اَلله قَلْبَه.(1)

مرگ را بسیار یاد کنید؛ زیرا هیچ بنده ای آن را بسیار یاد نکرد مگر اینکه خداوند دل او را زنده گردانید.

بنابراین، تفکر درباره مرگ و حالات آن می تواند بر انسان اثر گذارد و قلب او را آماده پذیرش نیکی ها کند. برای درک واقعیت ها و دوری از خیال پردازی های سراب گونه، امیرمؤمنان، علی(ع) در جمله ای، درباره تفکر و بینش زاهدان می فرماید:

وَ یَرَوْنَ أَهْلَ الدُّنیا یُعَظِّمُونَ مَوْتَ أَجْسادِهِمْ وَ هُمْ أَشَدُّ إِعْظاماً لِمَوْتِ قُلُوبِ أَحْیائِهِمْ.(2)

اهل دنیا را می نگرند که مرگِ بدن ها را بزرگ می شمارند و اما آنها مرگ دل های زندگان را بزرگ تر می دانند.

عشق رسول خدا صلی الله علیه و آله و امام علی(ع)، به شهادت، به سبب مقام و نعمت های فراوانی است که شهدا در روز قیامت از جانب خداوند دریافت می دارند.

حال اگر کسی از فیض شهادت محروم است، می تواند با مرگ اندیشی، خیر و سعادت آخرت را نصیب خود کند و در قیامت با شهدا محشور گردد.

سزاوار نیست برای مسلمان که شب را بخوابد، مگر اینکه وصیتش زیر سرش باشد.

نیز علی(ع) می فرماید: «مَنْ لَمْ یُوصِ عِنْدَ مَوْتِهِ فَقَدْ خَتَمَ عَمَلَهُ بِمَعْصِیَةِ؛ کسی که وقت مرگش وصیت نکند، اعمالش را با گناه به پایان رسانیده است».(1)

با اینکه درباره وصیت این گونه تأکید شده است، بسیاری افراد، نه فقط در انجام آن کوتاهی می کنند، بلکه از نام وصیت به هراس می افتند و او را فرشته مرگ خود می پندارند. این در حالی است که هر کس به یاد مرگ باشد و باور کند هر لحظه فرشته مرگ می تواند جان او را قبض کند، از انجام وصیت کوتاهی نمی کند.

امام سجاد(ع) در صحیفه سجادیه، دعای سی و یکم را به توبه و طلب توفیق آن از خداوند اختصاص داده است و در یکی از فرازهای آن دعا می گوید:

أَلّلهُمَّ إِنْ یَکُنِ النَّدَمُ تَوْبَةَ اِلَیْکَ فَأَنَا أَنْدَمُ النّادِمینَ وَ إِنْ یَکُنِ التَّرْکُ لِمَعْصِیَتِکَ إِنابَة ً فَاَنَا اَوَّلُ الْمُنِیبِینَ وَ إِنْ یَکُنِ الْإِسْتِغْفارُ حِطّة ً لِلذُّنُوبِ فَإِنّی لَکَ مِنَ الْمُسْتَغْفِرینَ.(1)

خدایا! اگر پشیمانی از گناه، خود، توبه است، من از هر پشیمانی پشیمان ترم و اگر ترک عصیان و نافرمانی تو، خود، بازگشت به سوی توست، من نخستین بازگشت کنندگانم و اگر آمرزش خواهی مایه ریزش گناهان است، من در پیشگاه تو از آمرزش خواهانم.

آن بزرگوار در مناجات التائبین نیز می گوید:

اِلهی اَنْتَ الَّذِی فَتَحْتَ لِعِبادِکَ باباً اِلی عَفْوِکَ سَمَّیتَهُ التَّوبَةَ فَقُلْتَ تُوبُو إِلی اللهِ تَوْبَة ً نَصُوحاً فَما عُذْرُ مَنْ أَغْفَلَ دُخُولَ الْبابِ بَعْدَ فَتحهِ.(2)

خدای من، تویی که به عفو و بخشش خود برای بندگانت دری گشودی و نامش را توبه نهادی و [در قرآن] فرمودی به سوی خدا توبه کنید، توبه ای خالص. پس اینک چیست عذر کسی که از وارد شدن به این در، پس از گشایش آن غافل باشد؟

به راستی کسی از توبه غافل می ماند که در اندیشه مرگ نباشد؛ زیرا هر انسانی که به فکر مرگ و ناگهانی بودن آن باشد، هرگز از توبه غفلت نمی کند. از رسول خدا صلی الله علیه و آله در این زمینه نقل شده است: «لا تُؤَخِّرِ التَّوْبةَ فَإِنَّ الْمَوْتَ یَأْتِی بَغْتَةً؛ توبه را به تأخیر مینداز که مرگ ناگهانی فرا می رسد».(3)

و نیز از امام جواد(ع) نقل شده است:

تأخیر در توبه، غافل گیر شدن و فریب خوردن است و پیوسته به امروز و فردا انداختن توبه، نوعی سرگردانی است و بهانه آوردن و عذر تراشی در برابر

ص: 113

خداوند، سبب هلاکت است. اصرار ورزیدن بر گناه نیز ایمنی از مکر خداست و جز زیان کاران کسی خود را از مکر خدا ایمن نمی پندارد.(1)

امام صادق(ع) می فرماید: «أَکْثَرُ صَیْحَهِ أَهْلِ النّار مِنْ تَسْوِیفِ التَّوْبَهِ؛ بیشتر فریاد های اهل جهنم از تأخیر توبه است».(2)

افزون بر آیات قرآن و روایاتی که ذکر شد، در سخنان عالمان و بزرگان با صراحت آمده است که هر کسی ترس از مرگ داشته باشد، بر او اثر می گذارد و توبه می کند. صدرالمتألهین شیرازی در تفسیر خود می فرماید: «بدان که هر کس در دلش خوف و هراس از مرگ پیدا شود، این نعمتی است که برای انسان انگیزه پیدا می شود تا از کردار ناپسند خود توبه کند».(3)

فخر رازی از مفسران اهل سنت می نویسد: «هر کس بیشتر به یاد مرگ باشد، قلب او هیچ گاه از خشوع خالی نمی باشد و همین سبب می شود که او توبه کند».(4)

مرحوم شبر می نگارد:

توبه کنندگان که بسیار از مرگ یاد می کنند، تا خوف و وحشت در قلوبشان انگیخته شود و به توبه کامل دست یابند و چه بسا آنان از مرگ ناخشنودند؛ زیرا هراس دارند که قبل از توبه کامل و تهیه توشه، آنان را دریابد و اینان همواره به دنبال تحصیل آمادگی بیشترند.(5)

ز هرچه غیر یار استغفرالله

ز هرچه بود مستعار استغفرالله

دمی که بگذرد بی یاد رویش

از آن دم بی شمار استغفرالله

سر آمد عمر و یک ساعت ز غفلت

نگشتم هوشیار استغفرالله

ص: 114

جوانی رفت و پیری هم سرآمد

نکردم هیچ کار استغفرالله

خطا بود آنچه گفتم، آنچه کردم

از آنها الفرار استغفرالله

امام سجاد(ع) به همین مناسبت در پیشگاه خداوند عرضه می کند:

اَسْتَغْفِرُکَ مِنْ کُلِّ لَذَّة ٍ بِغَیرِ ذِکْرِکَ وَ مِنْ کُلِّ راحَة ٍ بِغَیْرِ أُنْسِکَ وَ مِنْ کُلِّ سُرُورٍ بِغَیْرِ قُرْبِکَ وَ مِنْ کُلِّ شُغُلٍ بِغَیْرِ طاعَتِکَ.(1)

خدای من! از هر لذتی جز یادت و از هر آسایشی جز انس با تو و از هر نشاط و سروری جز قرب به مقام والایت و از هرکار جز طاعت تو درخواست آمرزش و استغفار می کنم.

براین اساس، امام علی(ع) درباره عدالت اجتماعی و رابطه آن با مرگ اندیشی و آخرت گرایی می فرماید:

سوگند به خدا، اگر تمام شب را بر روی خارهای سعدان به سر ببرم یا با غل و زنجیر به این سو و آن سو کشیده شوم، خوش تر دارم تا خدا و پیامبرش را درحالی ملاقات کنم که به بعضی از بندگان ستم و چیزی از اموال عمومی را غصب کرده باشم، چگونه بر کسی ستم کنم برای نفس خویش که به سوی کهنگی و پوسیده شدن پیش می رود و در خاک، زمانی طولانی اقامت می کند.(1)

مهم ترین نکته تربیتی کلام امام این است که حضرت، پیوند میان عدالت اجتماعی و آخرت گرایی را به نیکی بیان داشته است. بنابراین، ایمان به مرگ و پیامدهای آن در حفظ امنیت اجتماعی و جلوگیری از فساد و قانون شکنی، بیش از هرچیز کاربرد دارد.(2)

آنها که می دانستند خدا را ملاقات خواهند کرد، گفتند: چه بسیار گروه های کوچک که به فرمان خداوند بر گروه های عظیمی پیروز شدند و خداوند با صابران [استقامت کنندگان] است.

اوج این استقامت را در سرزمین کربلا، امام حسین(ع) و یارانش به نمایش گذاشتند. آنان با آگاهی از واقعیت زندگی و حقیقت مرگ، برای نگهبانی از ارزش های دینی چنان استوار تا پای جان ایستادند که دشمن را به شگفتی واداشتند. دشمنان هنگامی که دیدند با دشوارتر شدن اوضاع، چهره مبارک امام برافروخته تر می شود، به همدیگر می گفتند: «اُنظُرُوا لا یُبالِی بِالْمَوْتِ؛ نگاه کنید که ترس از مرگ ندارد».(1)

آن حضرت می فرمود:

در قدر و مرتبه من این نیست که از مرگ بترسم. چه آسان است مرگ در راه به دست آوردن عزت و زنده کردن حق! مرگ در راه عزت چیزی نیست جز زندگی جاودان و زندگی با لذت چیزی نیست جز مرگ پایدار. آیا مرا از مرگ می ترسانید؟ تیر شما به خطا رفته و گمان شما دروغ است. من از مرگ نمی ترسم. جان من والاتر از آن است و همت من بلندتر از آنکه ذلت را از روی ترس از مرگ تحمل کنم. ولی شما هرگز نمی توانید شرافت و بزرگی و عزت مرا در هم بشکنید. چه باک از مرگ دارم.(2)

و نیز مسلم بن عوسجه در اظهار وفاداری به امام می گوید:

به خدا قسم اگر هفتاد بار کشته شوم و سوزانده شوم و خاکسترم بر باد رود، هرگز تو را رها نخواهم کرد، تا چه رسد به اینکه اکنون یک بار کشته شدن است، سپس کرامتی ابدی که از بین نرفتنی است.(3)

ص: 117

استقبال از مرگ و پایداری برای حفظ ارزش های دینی را تنها با تصریحات خود امام که مرگ در اندیشه آن حضرت، زندگی دوباره و دارای شرافت و عزت بوده است، می توان تفسیر کرد.

آزمودم، مرگ من در زندگی است

چون رهم زین زندگی پایندگی است

جهان آخرت، افراد احساس مسئولیت می کنند، خود را از دیگران جدا نمی دانند و همواره می کوشند حقوق دیگران را رعایت کنند و شریک غم ها و شادی های دیگران باشند و اگر کوتاهی از دیگران ببینند، نه تنها به فکر انتقام گیری نمی افتند، بلکه ایثارگرانه رفتار می کنند. پس اینان به منظور کسب فضیلت ها و نفی رذیلت های اخلاقی تلاش می کنند تا به سعادت آخرت برسند.(1)

بنابراین، یکی از آثار تربیتی مرگ اندیشی این است که انسان، خردمندانه همه چیز خود را از خدا می داند و مصیبت ها و تلخ کامی هایی را که بر او وارد می شود، با آغوش باز می پذیرد و این اثر، هم کاربرد فردی و هم کاربرد اجتماعی دارد.

علامه طباطبایی دراین باره می گوید:

تأثیر اعتقاد به مرگ و یادآوری آخرت در فکر انسان، این است که آدمی به خود و دیگران واقع بینانه می نگرد و خود را جزئی از اجزای این جهان گذران می داند که در مجموع به سوی یک جهان جاوید و ابدی در حرکت هستند.(1)

بدون شک، کسی که با این دید و اندیشه به جهان بنگرد، هیچ گاه از انجام کار های خیر برای دیگران غافل نمی ماند.

امام کاظم(ع) در یکی از دعاهایش از خداوند درخواست می کند: «خداوندا! برایم حالت آمادگی برای مرگ و توفیق در انجام کار خیر پیش از مرگ را عنایت فرما».(2)

انسانی که به یاد مرگ نباشد، گرایش ها و غرایز سرکش او فزونی می یابد و از انجام کار های خیر بازمی ماند.(1) از رسول خدا صلی الله علیه و آله نقل شده است که طغیان گری در طبیعت انسان وجود دارد، مگر اینکه به واسطه یاد مرگ، آن را مهار کند.(2)

در قرآن کریم آمده است:

ألَّذِینَ لایَرْجُونَ لِقاءَنَا فِی طُغْیانِهِمْ یَعْمَهُونَ. (یونس: 11)

کسانی که امید به لقای ما ندارند، در طغیان خود سرگردان هستند [یعنی چنان بدون هدف به سرکشی خود ادامه می دهند که مرزی را نمی شناسند].

حضرت علی(ع) می فرماید:

کسی که در این دنیا به یاد مرگ نباشد، خود را برای پذیرش مرگ آماده نمی کند و در هنگام مرگ با ترسی که دارد، به افکار و گمانه زنی های خود تکیه می کند و جهت گناهانی که انجام داده است، بخشش خداوند بدبین می شود.(1)

امام جواد (ع) نیز می فرماید: عده ای به دلیل نیندیشیدن به حقیقت مرگ از آن می ترسند. اگر آنها تفکر می کردند، هر آینه می دانستند که «إِنَّ الْآخِرَةِ خَیْرٌ لَهُمْ مِنَ الدُّنیا؛ آخرت برای آنان از دنیا بهتر است».(1)

بنابراین، یکی از پیامد های دوری از مرگ اندیشی این است که انسان از قدم گذاردن در جهان آخرت در هراس است و هنگام جدا شدن از این دنیا گویا سفر بی هدف و نامعلوم و آزاردهنده ای آغاز می کند و بسیار روشن است که وارد شدن در چنین جایگاهی برای انسان، جز ترس و هراس نخواهد داشت. در حالی که اگر او درباره مرگ می اندیشید، این وضعیت را نداشت، ازاین رو، تحیر و سرگردانی او را فرا می گیرد.(2)

وَ إِذَا قِیلَ إِنَّ وَعْدَ اللهِ حَقٌّ وَالسَّاعَةُ لاَ رَیْبَ فِیهَا قُلْتُم مَّا نَدْرِی مَا السَّاعَةُ إِن نَّظُنُّ إِلاَّ ظَنّاً وَمَا نَحْنُ بِمُسْتَیْقِنِینَ وَبَدَا لَهُمْ سَیِّئَاتُ مَا عَمِلُوا وَحَاقَ بِهِم مَّا کَانُوا بِهِ یَسْتَهْزِئُون وَقِیلَ الْیَوْمَ نَنْسَاکُمْ کَمَا نَسِیتُمْ لِقَاء یَوْمِکُمْ هَذَا وَمَاْوَاکُمْ النَّارُ وَمَا لَکُم مِّن نَّاصِرِینَ. (جاثیه: 32 - 34)

هنگامی که گفته می شد: وعده خداوند حق است و در قیامت هیچ شکی نیست، شما می گفتید: ما نمی دانیم قیامت چیست، ما تنها گمانی دراین باره داریم و به هیچ وجه یقین نداریم، و بدی های اعمالشان بر آنها آشکار می شود و سرانجام آنچه را مسخره می کردند آنها را فرا می گیرد و به آنها گفته می شود: امروز شما را فراموش می کنیم، همان گونه که شما دیدار امروزتان را فراموش کردید و جایگاه شما دوزخ است و هیچ یاوری ندارید.

از این آیات، با صراحت، پیوند میان اندیشه و عملکرد انسان در این دنیا و جهان آخرت نتیجه گرفته می شود و اینکه به فراموشی سپردن دادگاه عدل الهی در قیامت، سرچشمه انواع آلودگی و فساد است.(1)

خداوند در آیه دیگری نیز دراین باره می فرماید:

فَذُوقُوا بِمَا نَسِیتُمْ لِقَاء یَوْمِکُمْ هَذَا إِنَّا نَسِینَاکُمْ وَذُوقُوا عَذَابَ الْخُلْدِ بِمَا کُنتُمْ تَعْمَلُونَ.(سجده: 14)

بچشید [عذاب جهنم را] برای اینکه دیدار امروزتان را فراموش کردید، ما نیز شما را فراموش کردیم. بچشید عذاب جاودان را به دلیل اعمالی که انجام می دادید.

خداوند در سوره ص نیز می فرماید:

إِنَّ الَّذِینَ یَضِلُّونَ عَن سَبِیلِ اللهِ لَهُمْ عَذَابٌ شَدِیدٌ بِمَا نَسُوا یَوْمَ الْحِسَابِ.(ص:26)

کسانی که از راه خدا گمراه شوند، به خاطر فراموش کردن روز حساب، عذاب شدید دارند.

ص: 125

از این آیات و آیات دیگر، می توان دریافت که میان کردار انسان در این دنیا و سرنوشت او در آخرت رابطه ای منطقی وجود دارد و تمام خوبی ها و خوشی های آخرت و نیز عذاب در آنجا در همین دنیا فراهم می گردد.

«أَلدُّنْیا مَتْجَرُ أُوْلُیِاءِ اللهِ؛ دنیا محل تجارت دوستان خداست».

«أَلدُّنْیا سُوقٌ رَبِحَ فِیها قَوْمٌ وَ خَسِرَ الْآخَرُونَ؛ دنیا بازاری است که گروهی در آن سود بردند و گروهی دیگر زیان دیدند».

از این احادیث می توان در زیرنویس های تلویزیون در مناسبت های مختلف استفاده برد.

3. تبیین درست هدف های خداوند از خلقت انسان مانند:

الف ) بیان راه های شناخت خداوند و اینکه سرنوشت انسان در دست اوست؛

ب ) بیان اینکه هواهای نفسانی و تکبر، انسان را از شناخت خداوند و مرگ اندیشی باز می دارد؛

ج) تقویت امید به پاداش ها و نعمت های خداوند به کارهای نیک انسان و اینکه تمام اعمال کوچک و بزرگ انسان در پیشگاه خداوند محفوظ است؛

د ) بیم و انذار دادن درباره کارهای ناشایست و اینکه آثار این گونه کردارها، هنگام مرگ برای انسان آشکار می شود.

ص: 127

18.بحرانی، سیدهاشم، البرهان فی تفسیر القرآن، بیروت، مؤسسه الاعلمی للمطبوعات، 1419ه- .ق.

19.برقی، احمد بن ابی عبدالله، المحاسن، قم، دارالکتب الاسلامیه، 1371.

20.برنتل، جورج، آیین کاتولیک، ترجمه: حسن قنبری، قم، مرکز مطالعات ادیان و مذاهب، 1381.

21.بهاری همدانی، شیخ محمد، تذکرة المتقین، تحقیق: علی افراسیابی، بی جا، انتشارات نهاوندی، 1385.

22.پاشنک، مصطفی، ریشه یابی واژگان فارسی، تهران، انتشارات محور، 1377.

23.تاج الدین شعیری، محمد بن محمد، جامع الاخبار، قم، انتشارات شریف رضی، 1363.

24.ترمذی السلمی، محمد بن عیسی، السنن ترمذی، بیروت، دارالاحیا التراث العربی، بی تا.

25.تستری، سیدنورالله، ملحقات احقاق الحق، قم، مکتبه آیت الله مرعشی نجفی، بی تا.

26.تمیمی آمدی، عبدالواحد بن محمد، غرر الحکم و درر الکلم، قم، دفتر تبلیغات اسلامی، 1366.

27.تمیمی، نعمان بن محمد، دعائم الاسلام، مصر، دار المعارف، 1385.

28.جعفری، محمدتقی، پیام خرد، مؤسسه تدوین و نشر آثار علامه جعفری، 1383.

29.-------------------، ترجمه و تفسیر نهج البلاغه، قم، دفتر فرهنگ اسلامی، 1379.

30.-----------------، در محضر حکیم، گردآورنده: علی جعفری، مؤسسه تدوین و نشر آثار علامه جعفری، 1381.

31.-----------------، عرفان اسلامی، مؤسسه تدوین و نشر آثار علامه جعفری، 1378.

32.جلالی مقدم، مسعود، کرانه های هستی انسان در پنج افق مقدس، تهران، انتشارات امیر کبیر، 1384.

33.جوادی آملی، عبدالله، تسنیم، قم، نشر اسرا، 1382.

34.------------------، صورت و سیرت انسان در قرآن، قم، نشر اسراء، 1381.

35.------------------، معاد در قرآن، قم، نشر اسرا، 1380.

36.چایدستر، دیوید، شور جاودانگی، ترجمه: غلام حسین توکلی، مرکز مطالعات و تحقیقات ادیان و مذاهب، 1380.

37.حر عاملی، محمد بن حسن بن علی بن محمد، وسائل الشیعه، قم، مؤسسه آل البیت، 1409 ه- .ق.

38.حرانی، حسن بن علی بن حسن بن شعبه، تحف العقول، قم، جامعه مدرسین، 1404 ه- .ق.

ص: 129

39.حسینی تهرانی، سید محمدحسین، معادشناسی، تهران، حکمت، 1361.

40.حسینی دشتی، سید مصطفی، معارف و معاریف، تهران، مؤسسه فرهنگی آرایه، بی تا.

41.حویزی، عبدعلی بن جمعه، تفسیر نورالثقلین، قم، اسماعیلیان، 1415ه- .ق.

42.الدارمی، عبدالله بن بهرام، السنن، دمشق، مکتبة الاعتدال، بی تا.

43.داورپناه، ابوالفضل، تفسیر انوار العرفان، تهران، کتاب خانه صدر، بی تا.

44.دشتی، محمد، فرهنگ سخنان فاطمه زهرا(س)، انتشارات مشهور، 1381.

45.دیل، هالینک، تاریخ فلسفه غرب، ترجمه: عبدالحسین آذرنگ، تهران، انتشارات ققنوس، 1385.

46.دیلمی الشیخ حسن، اعلام الدین فی صفات المؤمنین، مؤسسه آل البیت، قم، دار الاحیاء التراث العربی، بی تا.

47.دیلمی، حسن ابن الی الحسن، ارشاد القلوب، قم، انتشارات شریف رضی، 1412 ه- .ق.

48.دیوان منسوب به امام علی(ع)، ترجمه: مصطفی زمانی، انتشارات پیام اسلام، بی جا، بی تا.

49.راغب، حسین بن محمد، المفردات فی غریب القرآن، المکتبة المرتضویه، تهران، بی تا.

50.راوندی، قطب الدین سعید بن عبدالله، الدعوات، قم، مدرسه امام مهدی، 1407 ه- .ق.

51.زمخشری، محمود، الکشاف، بیروت، دار الکتاب العربی، 1407ه- .ق.

52.ژکس، فلسفه اخلاق، ترجمه: سید ابولقاسم پور حسینی، انتشارات امیر کبیر، بی تا.

53.سبحانی، جعفر، معاد انسان و جهان، قم، مکتب اسلام، 1373.

54.--------------، منشور جاوید، قم، مؤسسه سید الشهدا، 1369.

55.--------------، خدا و معاد، تلخیص و تنظیم: رضا استادی، قم، انتشارات توحید، 1360.

56.سید رضی الدین، علی بن موسی بن جعفر بن طاووس، اقبال الاعمال، تهران، دارالکتب الاسلامیه، 1367.

57.سید رضی، ابوالحسن محمد بن حسین بن موسی، خصائص الائمه، مشهد، آستان قدس رضوی، 1406 ه- .ق.

58.سید علی خان، ریاض السالکین، دفتر انتشارات اسلامی، 1411ه- .ق.

59.شبر، سید عبدالله، الاخلاق، ترجمه: محمدرضا جباران، انتشارات هجرت، 1378.

60.شجاعی زند، علیرضا، عرفی شدن در تجربه مسیحی و اسلام، تهران، مرکز بازشناسی اسلام و ایران، 1381.

61.شوشتری، قاضی نورالله، احقاق الحق و ازهاق الباطل، قم، انتشارات کتابخانه آیت الله مرعشی نجفی، 1406 ه- .ق.

ص: 130

62.شهید ثانی، اندرزنامه، ترجمه: حسین قهستانی، انتشارات نهاوندی، 1380.

63.شیخ مفید، الارشاد، ترجمه: محمدباقر ساعدی، تهران، انتشارات اسلامیه، چاپ اول، 1380.

64.-----------------، امالی، قم، انتشارات جامعه مدرسین، 1413 ه- .ق.

65.-----------------، تصحیح الاعتقاد، قم، کنگره جهانی شیخ مفید، 1413 ه- .ق.

66.صداقت، علی، آفتاب خوبان، قم، نشر بقیةالله.

67.صدرالدین شیرازی، محمد بن ابراهیم، تفسیر القرآن الکریم، قم، انتشارات بیدار، 1366.

68.---------------، مفاتیح الغیب، ترجمه: محمدجواد خواجویی، تهران، انتشارات مولا، 1384.

69.طاهری، حبیب الله، درس هایی از اخلاق اسلامی، قم، دفتر انتشارات اسلامی، 1373.

70.طباطبایی، سیدمحمد حسین، تفسیر المیزان، ترجمه: محمدباقر همدانی، دفتر انتشارات اسلامی، چاپ هفدهم، 1382.

71.---------------، معاد از دیدگاه علامه طباطبایی، تحقیق: مرتضی متقی نژاد، قم، انتشارات عصر غیبت، 1382.

72.---------------، مجموعه مقالات، قم، دفتر نشر فرهنگ اسلامی، 1371.

73.طبرسی، احمد بن علی بن ابی طالب، الاحتجاج، نجف الاشرف، طبع دارالنعمان، بی تا.

74.طبرسی، حسن بن فضل، مکارم الاخلاق، تهران، دار الفقه، 1425ه- .ق.

75.طبری، ابوجعفر محمد بن ابی القاسم، بشارة المصطفی لشیعة المرتضی، نجف، کتابخانه حیدریه، 1383.

76.الطریحی، فخرالدین، مجمع البحرین، مکتبة النشر الثقافه الاسلامیه، طبع الثانیه، 1367.

77.طوسی، ابو جعفر محمد بن حسن، امالی، قم، انتشارات دارالثقافه، بی تا.

78.------------------، التبیان فی تفسیر القرآن، بیروت، دار الاحیا التراث العربی، بی تا.

79.---------------------، التهذیب، تهران، دارالکتب الاسلامیه، 1365ه- .ق.

80.عمید، حسن، فرهنگ عمید(یک جلد)، بی جا، کتاب خانه ابن سینا، 1362.

81.فتال نیشابوری، محمد بن حسین، روضة الواعظین، قم، انتشارات رضی، 1368.

82.فخرالدین رازی، محمد بن عمر، تفسیر کبیر، بیروت، دار الاحیا التراث العربی، بیروت، 1420ه- .ق.

83.فیض کاشانی، ملا محسن، المحجه البیضا، دفتر انتشارات اسلامی، 1417 ه- .ق.

84.قرشی، سید علی اکبر، قاموس قرآن، تهران، دارالکتب الاسلامیه، بی تا.

85.قمی، شیخ عباس، سفینه البحار، قم، چاپ دارالاسوه، 1422ه- .ق.

86.قمی، علی بن محمد خزاز، کفایة الاثر، قم، انتشارات بیدار، 1401ه- .ق.

ص: 131

87.کراجکی، ابوالفتح محمد بن علی، کنز الفوائد، قم، انتشارات دار الذخائر، 1410ه- .ق.

88.کربلایی، شیخ جواد، الانوار الساطعه، دارالحدیث، بی تا.

89.کفعمی، تقی الدین ابراهیم بن علی، بلد الامین، بی جا، بی تا.

90.کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، تهران، دار الکتب الاسلامیه، 1365.

91.کمپس، توماس، اقتدا به مسیح، ترجمه: سعید عدالت نژاد، تهران، انتشارات طرح نو، 1382.

92.کهن، آبراهام، گنجینه ای از تلمود، ترجمه: امیرفریدون گرگانی، انتشارات اساطیر، 1382.

93.گروه مترجمان، فرهنگ تاریخ اندیشه ها، تهران، انتشارات سعادت، 1385.

94.گریفین، دیوید، خدا و دین در جهان پسامدرن، ترجمه: حمیدرضا آیت اللهی، تهران، انتشارات آفتاب توسعه، 1381.

95.گیلانی، عبدالرزاق، شرح مصباح الشریعه، انتشارات پیام حق، 1377.

96.مالرب، میشل، انسان و ادیان، ترجمه: مهران توکلی، تهران، نشر نی، 1385.

97.مترلینگ، موریس، مرگ، ترجمه: فرامرز برزگر، تهران، کانون معرفت، 1336.

98.مجتبوی، سید جلال الدین، علم اخلاق اسلامی، «ترجمه جامع السعادات»، بی جا، انتشارات حکمت، 1377.

99. مجلسیٰ محمدباقر، بحارالانوار، بیروت، مؤسسه الوفا، 1404 ه- .ق.

100.محمدی ری شهری، محمد، میزان الحکمه، قم، دارالحدیث، 1416 ه- .ق.

101.مصباح یزدی، محمدتقی، پند جاوید، قم، مؤسسه آموزشی - پژوهشی امام خمینی، 1380.

102.--------------، درآمدی بر آموزش عقاید، قم، دارالعلم، 1377.

103.--------------، معاد، تهران، انتشارات صدرا، 1377.

104.--------------، معارف قرآن، قم، مؤسسه در راه حق، 1367.

105.--------------، اخلاق در قرآن، انتشارات مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی، چاپ سوم، 1377.

106.--------------، بر درگاه دوست، قم، مؤسسه امام خمینی، 1376.

107.مطهری، مرتضی، مجموعه آثار، ج4و 16، انتشارات صدرا، چاپ اول، 1368.

108.معرفت، محمد هادی، فرضیه بازگشت روح، ترجمه: سید نصرالله مقدم، بی جا، مؤسسه امام صادق، بی تا.

109.معین، محمد، فرهنگ معین، تهران، انتشارات امیرکبیر، 1371.

110.مقدادی اصفهانی، علی، نشان از بی نشان ها، چاپ جمهوری.

ص: 132

111.مکارم شیرازی، ناصر، پیام قرآن، قم، مدرسه الامام علی بن ابیطالب، 1374، ج 5، ص 430.

112.ملکی تبریزی، المراقبات، ترجمه: ابراهیم محدث بندرریگی، قم، انتشارات اخلاق، 1376.

113.--------------، اسرار الصلاة، ترجمه: رضا رجب زاده، انتشارات پیام آزادی، 1378.

114.موسوی الخمینی، روح الله، چهل حدیث، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، 1378.

115.--------------، اسرار الصلاة، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، 1378.

116.موسوی لاری، سید مجتبی، مبانی اعتقادات در اسلام، دفتر نشر فرهنگ اسلامی، 1378.

117.مولند، اینار، جهان مسیحیت، ترجمه: مسیح مهاجری و محمدباقر انصاری، انتشارات امیر کبیر، 1381.

118.میشل، توماس، کلام مسیحی، ترجمه: حسین توفیقی، قم، مرکز مطالعات و تحقیقات ادیان و مذاهب، 1381.

119.ناس، جان، تاریخ جامع الادیان، ترجمه: علی اصغر حکمت، تهران، انتشارات پیروز، بی تا.

120.نسائی، احمد بن شعیب، سنن نسائی، حلب، مکتبة للمطبوعات الاسلامیه، 1406ه- .ق.

121. نوری، میرزا حسین، مستدرک الوسائل، قم، مؤسسه آل البیت، 1408 ه- .ق.

122.ورام بن ابی فراس، مجموعه ورام، قم، انتشارات مکتبة الفقیه، بی تا.

123. ویلسون، برایان، دین مسیح، ترجمه: محسن افشار، تهران، نشر مرکز، 1381.

ص: 133